Shkatërrimi i mbi 100 mijë tonë armatime sovjetiko-kineze të trashëguara nga komunizmi i kushtoi Shqipërisë mbi 30 jetë njerëzore të humbura në aksidente dhe tragjedi si ajo e Gërdecit.
Shqipëria i dha fund procesit 15-vjeçar të demontimit të municioneve të trashëguara nga regjimi komunist me një bilanc prej mbi njëqindmijë tonë armatime të shkatërruara, por edhe me dhjetëra jetë njerëzore të humbura në aksidente tragjike.
I nisur në vitin 2001, procesi i demontimit u përqendrua tek shkatërrimi i municioneve të tipit sovjetiko-kinez, që mbushnin depot ushtarake anekënd vendit dhe e bënin Shqipërinë, një ndër shtetet më të militarizuara në Europë.
Ministrja e Mbrojtjes, Mimi Kodheli, në një ceremoni të organizuar në uzinën e Mjekësit në Elbasan e quajti përfundimin e këtij procesi “një arritje të rëndësishme për sigurinë kombëtare dhe stabilitetin rajonal”.
“Këto municione ishin një bombë me sahat… për popullsinë dhe mjedisin. Për më tepër, për shkak të përhapjes dhe kushteve të ruajtjes dhe sigurisë, këto armatime rrezikonin të binin në duart e keqpërdoruesve, trafikantëve, krimit të organizuar dhe terroristëve,” tha Kodheli.
Procesi i demontimit të armatimeve të vjetra dhe të papërdorshme përfshiu një numër të madh ushtarakësh në vend përgjatë viteve 2001-2015 si dhe u mbështet teknikisht dhe financiarisht nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Gjermania, Danimarka dhe organizata ndërkombëtare si OSBE dhe NATO.
Për këtë arsye, në ceremoninë e zhvilluar të martën në uzinën e Mjekësit ishin të pranishëm edhe ambasadori i SHBA, Donald Lu, ai i OSBE, Florian Raunig si dhe atashetë ushtarakë të disa vendeve të NATO-s.
Sipas Ministrisë së Mbrojtjes, vetëm gjatë periudhës 2009-2015 Shqipëria asgjësoi 100.807 ton municione të tepërta. Peshën më të madhe në këtë proces e mbajti Qendra e Asgjësimit të Municioneve me Eksploziv, AME, e përbërë nga një grup ushtarakësh të fushës. Ish-uzinat e prodhimit të armëve në Poliçan, Gramsh dhe Mjekës u kthyen gjithashtu në epiqendrat kryesore të shkatërrimit të armëve.
Gjithsesi, ky proces i rëndësishëm për sigurinë e vendit u shoqërua në disa raste me kosto të rënda njerëzore për shkak të neglizhencës me kushtet e sigurisë apo tundimit për të bërë biznes me armatimet stok të regjimit komunist. Në periudha të ndryshme kohore, aksidente të rënda me pasojë vdekjen ndodhën në pikat e demontimit që u ngritën jashtë uzinave të specializuara për trajtimin e armatimeve.
Më 6 maj 2006, një ushtarak humbi jetën dhe tre të tjerë u plagosën në fshatin Dhëmblan të Tepelenës, pasi tre depo armatimi u përfshinë në flakë dhë shpërthime masive për më shumë se pesë orë, duke rrezikuar edhe qindra banorë të fshatit.
Dy vjet më vonë, më 15 mars 2008, tragjedia u përsërit në përmasa të shumëfishta në fshatin Gërdec të Tiranës, ku një kompani private e biznesmenit Mihal Delijorgji kishte angazhuar banorë të fshatit, mes të cilëve gra e fëmijë për demontimin e predhave dhe artilerisë së rëndë.
Shpërthimi i fabrikës së Gërdecit shkaktoi vdekjen e 26 personave, plagosjen e qindra të tjerëve dhe rrafshimin e fshatrave përreth. Ndërkohë që hetimi i tragjedisë zbuloi shkelje të rënda ligjore dhe implikime të zyrtarëve të lartë të Ministrisë së Mbrojtjes me shitjen e municioneve tek kompania private Albademil dhe lejimin e demontimit në mungesë të kushteve teknike në një zonë të banuar.
Prokuroria akuzoi 29 persona, mes të cilëve biznesmenë dhe ushtarakë për tragjedinë e Gërdecit, por gjykata vendosi ta klasifikojë ngjarjen si një “aksident teknologjik” dhe t’u japë dënime të minimale përgjegjësve.
Aksidente më të vogla ndodhën në vitin 2011 në Skrapar dhe në vitin 2014 në Librazhd, ku dy persona vdiqën dhe pesë të tjerë u plagosën. Në rastin e Skraparit, viktimat ishin punonjës të angazhuar me demontimin, ndërsa në Librazhd, banorë të zonës të cilët po mblidhnin skrap në një ish-poligon demontimi.