Në një koleksion tregimesh të vitit 2019 për tetë vitet që kaloi në burg, artisti i ndjerë shqiptar Maks Velo përshkruan çarçafët e bardhë që shikonte nga qelia e tij, duke imagjinuar pikturat që do të pikturonte mbi ta, si të ishin kanavacë.
Velo, i lindur në Paris, kaloi tetë vjet në burgun politik famëkeq të epokës komuniste në Spaç, pasi u dënua në vitin 1978 për “agjitacion dhe propagandë kundër shtetit”. Puna e tij u konsiderua se shfaqte “prirje moderne” të papranueshme. Pjesa më e madhe e punëve të tij, dhe ato të artistëve të tjerë që ai kishte koleksionuar, u dogj me urdhër të gjykatës.
Velo vdiq në Tiranë në vitin 2020, në moshën 84-vjeçare. Tani, një dokumentar, “Çarçafët e bardhë”, tregon historinë sesi Velo e mbajti gjallë pasionin e tij pas hekurave, duke imagjinuar pikturat që do të pikturonte realisht në vitet 1990, pas lirimit dhe rënies së regjimit stalinist të Shqipërisë.
“Kur e lexova për herë të parë këtë tregim, për mua është një nga më të bukurit, sepse është shumë minimalist dhe i shprehur me pak fjalë, është bardh e zi, është shumë i kursyer me ngjyra dhe kështu të frymëzon”, tha regjisori i filmit Pandeli Çeço.
“Ajo që më bëri më shumë përshtypje është se artisti gjen një mundësi shprehjeje edhe kur nuk ka mediumin e tij, thjesht duke përdorur këtë elementin e çarçafëve.”
“Çarçafët e bardhë më duken si një lloj prove e pafajësisë. Çarçafi i bardhë është gjithashtu një sipërfaqe e pafund ku mund të shprehesh”, tha Çeço për BIRN. Velo, tha ai, “e lidh gjithashtu çarçafin e bardhë me letrën e bardhë që ata i vunë para dhe i thanë ‘inkriminoje veten'.”
Tradhtia
Velo foli për BIRN në vitin 2008 për rëndësinë e hapjes së dosjeve të mbajtura nga Sigurimi në Shqipëri. Dhe ai shprehu zhgënjim për atë që ai tha se ishte një dështim i disa shqiptarëve, atyre që spiunuan të tjerët ose i denoncuan në mënyrë të rreme në gjykatë, për të shprehur keqardhje për atë që ndodhi nën sundimin komunist.
Velo e publikoi dosjen e tij në vitin 2018.
“Kam takuar disa prej tyre”, tha ai për ata që ishin të përfshirë drejtpërdrejt në rastin e tij, “por në Shqipëri askush nuk di të kërkojë falje”.
“Ata nuk e dinë se çfarë do të thotë ‘më fal' në këtë vend. Është një fjalë që nuk shprehet kurrë, ndaj duhet ta heqim fare edhe nga fjalori. E besoni dot se sa njerëz në Tiranë duhet të thonë ‘më fal'? Ata përpiqen ta kapërcejnë atë që ndodhi, përpiqen ta maskojnë atë. Disa vazhdojnë të më kërcënojnë. Më kërcënuan kur publikova emrat e tyre. Njëri u përpoq të më sulmonte në rrugë.”
Për Çeçon, Velo ishte “i paprecedentë”.
“Pavarësisht të gjitha historive që kemi lexuar për komunizmin… historia e Maks është paksa e veçantë, sepse Maksi e sfidoi regjimin në një mënyrë të paprecedentë”, tha ai. Ai u dënua “sepse thjesht zgjodhi të ushtrojë pasionin e tij për pikturën, kryesisht pikturën dhe zgjodhi një medium që i pëlqente.”
“Ai pa dosjen e tij të Sigurimit të Shtetit disa vite para se të vdiste dhe aty pa kush e futi në burg dhe sigurisht që ishin të njëjtët njerëz që mbyllën dyert e Akademisë së Arteve për të”, tha Çeço. “Ajo që i ndodhi ishte një fatkeqësi e madhe.”
“Ka shumë figura në Shqipëri që meritojnë homazhe, por duhet të vijnë edhe nga institucionet.”
“Nëse artistë si Maksi vlerësohen për atë që kanë qenë, ne mund të jemi më të mirë se sa jemi sot si shoqëri.”
“Çarçafët e bardhë” u shfaqën në Tiranë më 30 maj në “Tingujt e kujtesës”, një event i organizuar nga fondacioni Kujto.al që nderon artistët e vrarë apo të burgosur gjatë komunizmit.
