Në këto kohë të trazuara, shpesh të krijohet përshtypja sikur një tronditje eklipson shpejt një tjetër. Para se të zgjidhet një problem, shfaqet një krizë tjetër. Vetëm pak javë më parë, lufta në Ukrainë dominonte titujt kryesorë të lajmeve, por shpërthimi i fundit i dhunës midis Izraelit dhe Hamasit ka zënë që atëherë qendrën e vëmendjes.
Sigurisht, në kohë krize, instinkti ynë është të fokusohemi në shuarjen e zjarrit që është më afër nesh. Por është po aq e rëndësishme të kuptohen dhe trajtohen shkaqet rrënjësore, në mënyrë që të kemi më pak “zjarre” për të luftuar.
Ndërsa forcat populiste kanë polarizuar elektoratet dhe thellimin e ndasive sociale në mbarë botën, klima politike globale është bërë gjithnjë e më e paqëndrueshme. Ndërsa përcaktimi i shkaqeve të këtij ndryshimi padyshim do të marrë pak kohë, mund të argumentohet se përparimi i shpejtë i teknologjive digjitale, globalizimi i pakontrolluar dhe pabarazia në rritje kanë transformuar sistemet tona politike dhe ekonomike, duke nxitur trazira sociopolitike.
Ndërsa debati nëse pabarazia ekonomike është rritur gjatë dekadave të fundit vazhdon ende, pyetja është e diskutueshme. Ne e dimë me siguri se pabarazia ekonomike globale u rrit në mënyrë të qëndrueshme midis viteve 1820 dhe 1910. Që atëherë, ajo është luhatur dhe çdo vlerësim varet nga metodat dhe metrikat specifike që përdorin studiuesit. Por të dhënat tregojnë qartë se pabarazitë ekonomike kanë arritur nivele të pa tolerueshme, me 1% të më të pasurve të botës që fitojnë 38% të rritjes së pasurisë globale midis vitit 1995 dhe 2021, krahasuar me vetëm 2% për 50% të fundit.
Për më tepër, pavarësisht nga pabarazia e përgjithshme, është e pamohueshme që përqendrimi i pasurisë vazhdon të rritet. Midis 1995 dhe 2021, pasuria globale u rrit me 3.2% në vit. Gjatë të njëjtës periudhë, 0.000001% më të pasurit e rritën pasurinë e tyre me 9.3% në vit.
Kur brezat e ardhshëm të kthejnë kokën pas në botën e ditëve të sotme, ata ka të ngjarë të tronditen nga nivelet ekstreme të pabarazisë dhe padrejtësisë sociale që kemi toleruar, ashtu siç jemi të tmerruar ne nga pranimi i praktikave si skllavëria dhe feudalizmi nga ana e paraardhësve tanë. Por, përtej imoralitetit të tyre të qenësishëm, implikimet politike të pabarazive të sotme ekonomike shpesh kalojnë pa u vënë re. Në këtë epokë të lidhjes digjitale dhe tregtisë së globalizuar, përqendrimet e tepërta të pasurisë minojnë demokracinë në dy mënyra kryesore.
Së pari, globalizimi i financave dhe zinxhirëve të furnizimit u ka mundësuar vendeve të pasura dhe të fuqishme të ndikojnë në mirëqenien e qytetarëve përtej kufijve të tyre. Por ndërsa qytetarët e Burkina Fasos, për shembull, nuk mund të votojnë në zgjedhjet presidenciale në SHBA, vendimet e marra nga presidentët amerikanë ndikojnë në jetën e tyre të përditshme po aq sa ato të marra nga vetë udhëheqësit e tyre, nëse jo më shumë. Imagjinoni një skenar ku vetëm banorët e Distriktit të Kolumbisë lejoheshin të votonin në zgjedhjet presidenciale në SHBA – një sistem i tillë zor se mund të quhet demokraci.
Kjo dinamikë sugjeron se globalizimi gërryen demokracinë globale. Megjithatë, vendet në zhvillim nuk mund të bëjnë shumë për të sfiduar hegjemoninë amerikane, duke qenë se Shtetet e Bashkuara nuk do të lejojnë të gjithë botën të marrë pjesë në zgjedhjet e saj presidenciale.
Së dyti, duke pasur parasysh se pasuria ekstreme shpesh përkthehet në pushtet politik, përqendrimi i pasurisë në pak duar është një anatemë për demokracinë. Kjo është veçanërisht e dukshme në epokën e Big Tech, kur miliarderët mund të fitojnë një ndikim të madh në diskursin publik duke marrë përsipër platformat kritike të medias ose duke manipuluar rezultatet e kërkimit. Mund të shpresohet se përparimet në inteligjencën artificiale gjeneruese do të barazojnë fushën e lojës në sektorin e teknologjisë dhe kështu do të ndihmojnë në frenimin e pabarazisë.
Si ekonomist, e njoh dëmin e mundshëm që mund të shkaktojnë ndërhyrjet e projektuara keq. Historia është e mbushur me shembuj politikash me qëllime të mira, por të konceptuara keq, që synonin të reduktonin pabarazinë, vetëm për të dështuar dhe për të forcuar pa dashje narrativën e krahut të djathtë se e gjithë ndërhyrja e qeverisë është në thelb problematike.
Megjithatë, duke kombinuar qëllimet morale me një dizajn të menduar, politika të tilla mund të japin përfitime të rëndësishme. Në një punim të kohëve të fundit që kam bërë me studentët e mi Fikri Pitsuwan dhe Pengfei Zhang, ne eksplorojmë megafitimet e krijuara nga kompanitë Big Pharma dhe Big Tech. Ndërsa imponimi i heqjes dorë nga patenta mund të ulë shtysën për inovacion, ashtu si vendosja e kufijve të fitimit mund të shkaktojë rënie të prodhimit, është e mundur të hartohen mekanizma që kufizojnë fitimet e tepërta pa sakrifikuar efikasitetin. Një strategji e tillë është përdorimi i një takse mallrash për të kufizuar fitimin e një grupi kompanish, siç janë të gjitha firmat e Big Tech. Duke rritur konkurrencën brenda grupit, kjo ndërhyrje mund të neutralizojë shtysën për të ulur prodhimin.
Ne duhet të pranojmë gjithashtu se përtej një pragu të caktuar, ajo që ka më shumë rëndësi për njerëzit, përfshirë më të pasurit, është pabarazia relative dhe jo absolute. Prandaj, ne mund të vendosim taksa të konsiderueshme për të pasurit pa reduktuar stimujt e tyre, me kusht që ata të ruajnë pozitën e tyre relative. Me fjalë të tjera, për sa kohë miliarderët si Elon Musk dhe Jeff Bezos e kuptojnë se taksat nuk do të ndryshojnë renditjen e tyre në mesin e individëve më të pasur në botë, ata do të mbeten të motivuar për të rritur fitimet e tyre dhe ne të tjerët do të korrin shpërblimet e përpjekjeve të tyre.
Me pak fjalë, neoliberalët e kanë kuptuar gabim: ndjekja e barazisë më të madhe pa reduktuar stimujt është krejtësisht e realizueshme. Duke zbutur pabarazinë dhe duke frenuar ndikimin e madh të disa individëve ultra të pasur, ne mund të krijojmë një shoqëri më të drejtë. Nëse duam të shpëtojmë demokracinë, atëherë duhet të veprojmë.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate, 2016. Ripublikimi mund të bëhet vetëm me lejen e Project Syndicate. To Save Democracy, Fight Inequality