Më 17 janar 2021, kur lideri i opozitës ruse Alexei Navalny hipi në një avion për të shkuar në Moskë nga Berlini, ku ishte kuruar pasi ishte helmuar në Rusi me agjentin nervor Novichok, ai tha se ishte i lumtur që po shkonte në shtëpi. Por ai i dinte rreziqet që përfshinte kjo gjë: një dënim të gjatë me burg, torturë, madje edhe vdekje.
Navalny, i cili ndërroi jetë më 16 shkurt në një koloni penale të Arktikut, u përball me një dilemë me të cilën duhet të përballen të gjithë disidentët politikë: të jetojnë në mërgim dhe të zhduken në errësirë apo të përballen me një regjim shtypës dhe të rrezikojnë të bien martir. Sidoqoftë, shanset për të përmbysur qeveritë që ata kundërshtojnë janë praktikisht zero.
Edhe ata që nuk i sfidojnë në mënyrë aktive regjimet shtypëse, sidomos ata që kanë mjetet e duhura për t'u larguar nga vendi, përballen me një zgjedhje të ngjashme: të ndërtojnë një jetë të re jashtë vendit, ku mund të mos priten ngrohtësisht, ose të qëndrojnë në vendet e tyre dhe të jetojnë nën ndikimin korruptues të diktaturës. Korrupsioni shpesh bëhet i ëmbël nga regjimet që e shpërblejnë bujarisht përshtatjen dhe shtyp ata pak njerëz që refuzojnë të përshtaten.
Kjo dilemë është veçanërisht e hidhur, sepse krijon një përçarje midis disidentëve që qëndrojnë dhe atyre që largohen – një përçarje nga e cila përfitojnë regjimet shtypëse. Njerëzit mund të vendosin të qëndrojnë për të gjitha llojet e arsyeve, por thjesht fakti që ata po qëndrojnë do të dënohet shpesh nga të mërguarit si të nënshtruar imoralë të diktaturës. Ndërkohë ata që largohen akuzohen se kanë tradhtuar vendin e tyre në këmbim të luksit të jetesës jashtë vendit.
I tillë ishte rasti në Gjermaninë naziste në vitet 1930. Thomas Mann, i cili ishte aq i njohur saqë mbeti një zë i rëndësishëm në mërgim, denoncoi shkrimtarët gjermanë që vazhdonin të jetonin nën Rajhun e Tretë; puna e tyre, deklaroi ai më vonë, ishte aq e ndotur saqë u bë e pavlefshme. Disa nga këta shkrimtarë – gjithashtu kundërshtarë të regjimit nazist – e qortuan Mann që preferonte të jetonte në komoditet në Kaliforni në vend që të dëshmonte se çfarë po ndodhte në vendin e tij.
Një dinamikë e ngjashme ka qenë një tipar konstant i Kinës moderne: njerëzit që kundërshtojnë diktaturën komuniste në shtëpi tallen me disidentët kinezë jashtë vendit duke i quajtur ata të parëndësishëm dhe të papërditësuar. Dhe kjo është e dukshme sot në Rusi. Për shembull, gazetari jashtëzakonisht i guximshëm, Dmitry Muratov, i cili fitoi çmimin Nobel për Paqen në vitin 2021 për mbrojtjen e lirisë intelektuale, është kritikuar nga disa të mërguar rusë se ka vendosur të qëndrojë në Rusi, pavarësisht kundërshtimit të tij të guximshëm ndaj luftës në Ukrainë.
Nuk ka përgjigje të saktë për dilemën e disidentit. Ka arsye po aq të mira për t'u larguar nga vendi ashtu si edhe për të qëndruar, dhe ato shpesh varen nga rrethanat personale. Pra, cili ishte qëllimi i vendimit të Navalny për të rrezikuar jetën e tij për një kauzë që nuk mund ta fitonte kurrë, të paktën jo në planin afatshkurtër? As vrasja e tij e mundshme, as qëndrimi i tij i mundshëm në Evropën Perëndimore, nuk do ta kishin sjellë fundin e sundimit të presidentit rus Vladimir Putin.
Por kishte diçka. Sfida e hapur shkatërron fasadën e kontrollit total të një diktature. Një diktaturë nuk mund të mbështetet vetëm te fuqia ushtarake apo frika e policisë sekrete; populli duhet të bindet se nënshtrimi i tij ndaj një tirani është normal dhe se rezistenca është jonormale, madje një formë çmendurie. Kjo është arsyeja pse disidentët sovjetikë shpesh mbylleshin në institucione psikiatrike dhe jo në burgje.
Kthimi i Navalny në Rusi, sado i kotë mund të dukej, tregoi se mbrojtja e lirisë së mendimit dhe shprehjes është një përgjigje racionale ndaj tiranisë. Sfida e tij u sinjalizoi të tjerëve që ndiheshin në të njëjtën mënyrë, por që nuk kishin guximin e jashtëzakonshëm të Navalny-t, se ata nuk ishin vetëm.
Ka edhe diçka tjetër. Duke shpërblyer përshtatjen, duke i bërë njerëzit të përsërisin gënjeshtrat dhe propagandën, duke i detyruar miqtë dhe të afërmit të tradhtojnë njëri-tjetrin, diktaturat nxjerrin në pah më të keqen te njerëzit. Ato krijojnë një kulturë frike, mosbesimi dhe tradhtie. Nuk ka asgjë të veçantë ruse, gjermane apo kineze për këtë. Shumë kombe, në kohë të ndryshme, janë deformuar nga sundimtarë shtypës, por jo domosdoshmërish përgjithmonë. Regjimet mposhten. Tiranët vdesin.
Pikërisht atëherë shembulli i martirëve politikë luan një rol jetësor. Shoqëritë e deformuara nga diktatura duhet të gjejnë një bazë morale për të ndërtuar diçka më të mirë. Morali i një populli të mësuar me skllavëri dhe persekutim duhet ndryshuar. Fakti që disa njerëz të guximshëm u ngritën dhe mbrojtën lirinë, edhe kur ajo dukej e pafrytshme, e ndihmon në këtë proces, duke dhënë një model.
Jean Moulin, nëpunësi civil që udhëhoqi rezistencën franceze dhe u torturua për vdekje nga Gestapoja në 1943, nuk e pa kurrë fundin e pushtimit nazist që luftoi. Nazistët e ekzekutuan pastorin luteran Dietrich Bonhoeffer në prill 1945, tre javë para se Adolf Hitleri të vriste veten. Shkrimtari kinez Liu Xiaobo, i cili u kthye në Kinë gjatë kryengritjes së Sheshit Tiananmen të vitit 1989, e kaloi pjesën tjetër të jetës duke hyrë dhe duke dalë shpesh nga burgu dhe vdiq në paraburgim në vitin 2017, pasi nuk arriti të rrëzonte regjimin njëpartiak të vendit të tij. Navalny nuk kishte asnjë shans ta rrëzonte sundimin neo-carist të Putinit.
Por e vetmja shpresë për të ndërtuar shoqëri që mund të mbrojnë liritë dhe të nxjerrin më të mirën te njerëzit qëndron në shembujt e asaj që ata njerëz kanë bërë.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate, 2016. Ripublikimi mund të bëhet vetëm me lejen e Project Syndicate. Alexei Navalny Did Not Die for Nothing