Bazuar në përvojën e saj në Ayotzinapa, gazetarja meksikane Chantal Flores heton zhdukjen e detyruar të njerëzve në Amerikë dhe Europë.
Midis vitit 1998 dhe 1999, Kosova – popullsia e së cilës është kryesisht shqiptare, u përball në një luftë të përgjakshme me Serbinë që la 13,535 të vdekur dhe më shumë se 6,000 njerëz të zhdukur. Nga kjo shifër, 1,653 persona vazhdojnë të rezultojnë ende të zhdukur – kryesisht shqiptarë të Kosovës. Në vitin 2006, presidenti i atëhershëm meksikan, Felipe Calderón, i shpalli luftë trafikut të drogës, luftë e cila ka shkaktuar zhdukjen e më shumë se 40,000 njerëzve deri më tani. Përtej kushteve të veçanta politiko-shoqërore të secilit vend dhe përpjekjeve për të zgjidhur konfliktet, trashëgimia e zhdukjeve të detyruara është e pranishme në jetën e përditshme të grave të mbijetuara. Këto janë dëshmitë e tre grave – një shqiptare e Kosovës, një meksikane dhe një serbe – të cilat përballen çdo ditë me mungesën e njerëzve të tyre të dashur.
Ferdonije Qerkezi/ Gjakovë, Kosovë
Shtëpia ime është një muze. Nuk kishte mënyrë tjetër sesi të vazhdoja të jetoja pa ta. Kjo dhomë është më e madhja dhe këtu vendosëm këto mobilie prej xhami për të ekspozuar rrobat që gjetëm dhe për të varur fotografi dhe kujtime të tjera. Në atë cepin atje i vendosa bashkë që të gjithë. Në mes është im shoq Halimi, djali im i madh Artani, Armendi, Ardiani dhe më i vogli, Edmondi, i cili ishte vetëm 14 vjeç kur e morën.
Lajmin për vdekjen e tyre e mora dy javë pasi përfundoi bombardimi i NATO-s në ish-Jugosllavi. Dikush më kishte thënë se i kishte parë të vdekur, por unë shpresoja që të ishin të burgosur në ndonjë burg të Serbisë. Pasi kaloi qershori, kur mbërritën forcat e NATO-s, dikush më tha se ata nuk ishin më gjallë. Nuk e besova. I thashë se deri kur të dilte edhe personi i fundit nga burgjet (kishte 144 të burgosur), nuk do ta pranoja atë që po më thoshte. Në atë çast i thashë kunatit dhe bashkëshortes së tij:
“Do të pres derisa të lirohen të burgosurit e Serbisë. Nëse djemtë e mi ndodhen mes tyre, atëherë do të vijnë në shtëpinë e tyre dhe do të vazhdojnë jetën. Nëse lajmi për vdekjet e tyre është i vërtetë, atëherë do ta shndërroj në muze këtë shtëpi, që të gjithë ta dinë se çfarë bënë serbët këtu.”
“Gjatë ditës, ka shumë vizitorë. Shumë gazetarë, shumë njerëz. Këtu pothuajse çdo ditë vjen dikush. Duan të dinë më shumë dhe përpiqem t’ua shpjegoj në mënyrën më të mirë që mundem. Por sigurisht, çdo herë duhet të jem gjithnjë e më e fortë, të tregoj forcë që ata të mos ndihen keq këtu. Sepse gazetarët duan të sigurohen që edhe të tjerët të dinë dhe të mos e harrojnë atë që ndodhi këtu. Nuk është e lehtë. Është mbytëse në aspektin emocional dhe atë fizik. I lutem Zotit të më japë forcë që të vazhdoj të ndaj me të tjerët historinë time. Ditën para se të vije, erdhën dy vajza dhe u thashë të ngjiteshin dhe të shikonin vetë. U thashë se atë ditë isha shumë e dobët për t’u treguar gjithçka. Shoh që çdo ditë, të paktën fizikisht, jam gjithnjë e më e dobët.”
“Jetoj këtu dhe kam vendosur se do të vazhdoj të jetoj këtu deri ditën që të vdes. Mëngjeseve, si të gjithë të tjerët, pi një kafe ose ha mëngjes dhe pastaj një nga vëllezërit ose nipat/mbesat e mi vjen të më ndihmojë më punët. Deri para dy vjetësh, e pastroja vetë çdo cep të kësaj shtëpie sepse nuk doja që askush tjetër t’i prekte gjërat e tyre, por m’u desh të punësoja dikë që të më ndihmojë ta bëj këtë.”
“Fillova me fotografitë e bashkëshortit, djemve dhe dy nuseve të mia në një nga dhomat e poshtme. Fillova të siguroja gjithnjë e më shumë fotografi nëpërmjet ndihmës së shoqatës “Thirrja e nënave”, nga Gjakova, por i financova vetë të gjitha dhe herë pas here ndokush më mbështeste me shpenzimet minimale. Kisha dhomat e poshtme, por grupet u rritën gjithnjë e më shumë. Kemi pasur vizitorë- si për shembull, presidenti dhe ekipi i tij. Kështu që vendosëm të përdornim katin dhe dhomat e sipërme dhe unë të rrija poshtë. Ka disa gjëra të shkruara në shqip që një djalë daktilograf dhe disa studentë u ofruan t’i përkthenin në anglisht. Çdo gjë është e shkruar në të dyja gjuhët. Vizitorët kur vijnë këtu më thonë: “Nuk është e nevojshme të flisni. Mund ta lexojmë vetë.”
“Djali im i madh ishte shumë i veçantë, sepse ishte nga ata që duan të jenë më të mirët në çdo gjë. Duke qenë se ishte më i madhi, donte që vëllezërit e tjerë të bënin atë që u thoshte ai. Quhej Artan. Djali i dytë, Armendi, ishte më i hapur dhe gjatë gjithë kohës vetëm buzëqeshte. Por kur kishte debate, ai ishte më i mbylluri. Askush nuk e dinte se çfarë mendonte. Në të tilla rasti, djali i madh ishte më social, ai që thoshte çdo gjë që mendonte. Djalit të dytë s’i pëlqente të ngatërrohej në debate, thoshte vetëm “po” ose “jo”’. Ishte djalosh fjalëpakë. Të dy ishin studentë shumë të mirë. Nuk kam pasur asnjë problem kur bëhej fjalë për shkollën, edhe pse kur shkuan në gjimnaz, m’u desh t’i nxisja pakëz.”
“Ardiani, djali i tretë, bënte menjëherë atë që i kërkoja. Ai ishte i pari në çdo gjë, ai që zgjohej i pari. Im shoq më thoshte: “Po të ishin vajza, nuk do të merresha me të, por meqë janë djem, duhet të jem më i ashpër. Në të kundërt, do të marrin rrugë të keqe.” Filluan të punonin me të atin, i cili kishte punuar rrobaqepës që në fillim të viteve 70’, por në vitet ’90 hapëm edhe një ‘fast food.’ Shokët e tyre dilnin dhe luanin gjithë ditën, por ata s’e kishin këtë luks. Mund të luanin pak, por duhej edhe të punonin.
“Nuk pata asnjë problem me tre djemtë më të mëdhenj, por më i vogli, Edmondi, grindej gjithmonë me shokët e tij këtu në lagje. Kështu që kur mbushi 10 vjeç, i kërkova djalit të madh dhe tim shoqi që ta merrnin me vete në punë. I madhi më tha ta lija të luante, se do të mësonte mbi shoqërinë. Më thoshte: “Është mirë të jesh i ashpër. Zënkat thjesht do ta bëjnë më të fortë.” Kur ke shumë fëmijë, me çdo fëmijë që lind, bëhesh gjithnjë e më e butë me ta. Kur lind fëmija i parë, je më e ashpër dhe do që të mësojë sa më shumë të mundet dhe të bëjë më të mirën e tij. Me të tjerët isha më e dobët, por Edmondi u bë shumë i ashpër. Shumicën e kohës nuk e çoja në dyqan, por ai rrinte këtu, me punëtorët që ndërtonin shtëpinë tonë dhe mësonte. Ishte 14 vjeç kur e mori policia serbe. Gjatë asaj periudhe, ai merrej me karate dhe kishte rrip të bardhë dhe të verdhë në këtë sport. Ardiani, djali i tretë, bënte punë, por nuk mburrej kurrë e të thoshte “e bëra unë”. Ishte në klubin e futbollit. Djali i dytë, Armendi, çmendej pas filmave dhe i shikonim bashkë, sepse na pëlqenin kryesisht ata aksion. Artani, djali i madh, studionte për t’u bërë teknik elektrik, sepse që i vogël kishte punuar me të atin dhe kishte mësuar të rregullonte televizorin. Përveç kësaj, ai përgatiste të gjithë ushqimin që një natë më para. Ishim djem shumë punëtorë…
“Do të të tregoj pak për tim shoq. Ishte burrë shumë simpatik dhe shumë punëtor. Kishte zbuluar se po të rrinte ulur dhe me gojën mbyllur, kjo ishte një humbje kohe. I pëlqente shumë të punonte, por gjithashtu sigurohej që djemtë tanë të ndiqnin hapat e tij dhe ta donin punën. Motra e tij ishte martuar me një nga kushërinjtë e mi dhe ma prezantuan. Por edhe familjet tona njiheshin, sepse punonin nëpër fusha. Gjakova është shumë e vogël. Nëse punon në fushë, me siguri do e njohësh dikë.”
“Njerëzit ikin e vijnë dhe duket sikur ka kaluar koha, por kur shoh orën, shoh që s’është kështu. I madhi lindi në shkurt të vitit 1974, i dyti në shtator 1976, i treti në shtator 1980 dhe më i vogli lindi në shkurt të vitit 1985. I morën më 27 mars të vitit 1999. Komiteti Ndërkombëtar i Kryqi të Kuq më telefonoi në vitin 2004 dhe më tha se trupat e djemve të mi ishin identifikuar e se mungonte vetëm analiza e ADN-së. Më pyetën nëse ishin të martuar, sepse dy prej tyre u martuan në të njëjtën kohë, në vitin 1998, i madhi dhe Ardiani, por nuk patën fëmijë. Në atë kohë kishte shumë informacione të pasakta dhe më thanë se ishin gjetur rrobat e djalit të madh dhe të djalit të vogël. I kërkova Institutit të Mjekësisë Ligjore dhe Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur që të m’i sillnin rrobat në mars të vitit 2005. I sollën në shtëpi dhe i lava. Ishin pis me dhe. Në fillim i vendosa në një kuti kartoni. Pastaj, disa studente të reja i vendosën në xham dhe herën e tretë, në vitin 2018, komuna solli mobilien prej xhami për t’i ruajtur.”
“Kur mblidhemi me gratë e tjera, flasim gjithmonë për të zhdukurit dhe kështu e kemi më të lehtë. E kemi më të lehtë, sepse ndajmë të gjitha të njëjtën dhimbje.
Hilda Rodríguez | Los Mochis, Sinaloa, Meksikë
“Im vëlla s’mund të ketë vdekur”, thotë ajo dhe godet timonin e makinës. “Vëllai im s’mund të ketë vdekur. Ai nuk ishte keq. Jetonte me mua. Si të mos e vija re? Vëllai im s’është budalla.”
“Nuk është. Ishte një çast i keq, biri im, kuptoje. Vëllai yt s’di ta zgjidhte shoqërinë. S’duhet të kishte shkuar me të.”
“Por, mama, ai nuk shoqërohej kurrë me të.”
“Po, por vëllai yt pati fatin e keq dhe shkoi me të. Ishte fati i keq i tët vëllai. Për fatin tonë të keq.”
Ata ishin tre, por im bir dhe një djalë tjetër nuk gjenden që prek 13 shtatorit 2011. Por njëri po, ai që ftoi tim bir dhe ai djali tjetër u gjet i vdekur. Dje në mëngjes e gjetën të vdekur. Ai po që ishte ngatërruar keq. Thonë se ai djalë vidhte makina, por siç u them avokatëve, çfarë faji kishte im bir dhe ai djali tjetër që ai vidhte makina? Nëse e dinin, nëse vrasësit me pagesë e dinë që kush merret me gjëra të këqija… Prandaj ne kishim shpresë që djali ynë do të kthehej.
Më pas një ushtar foli me një vajzë që punon infermiere në spitalin e përgjithshëm dhe që është shoqja ime. Ushtari i tha se duhet të jenë gjallë. Duhet t’i kenë çuar të punojnë gjëkund ose u kanë thënë ikni, por mos u ktheni më kurrë te familjet tuaja. Duhet të jenë diku rrotull, diku tjetër. E ndieja që ishte thjesht një iluzion, sepse vrasësve me pagesë s’u bëhet vonë për këtë. E vrasin tjetrin vetëm sepse ai i pa dhe i hedhin tej bashkë. ç’u bëhet vonë atyre? Nuk do të rrinë të merren me njërin këtej e tjetrin andej. Këtë kam menduar gjithmonë. Tim bir duhet ta kenë goditur në kohë dhe s’e mban mend se kush është. Ose e kanë çuar diku, larg që këtu, dhe e kërcënojnë.
Por unë e kam parë atë dosje dhe e kam ndjerë atë ankth. Ndiej vërtet ankth. Kam frikë se mos është im bir. Nga këmisha dhe periudha kur është zhdukur, përputhen. Ajo kufomë kishte tre apo katër muaj që kishte vdekur. Po hetojnë dhe po përpiqen t’i bëjnë analiza para se ta varrosin në një varr të përbashkët dhe kjo është ajo që më rëndon shumë. Ndiej që më rrjedh gjaku nëpër trup, por më dridhet mishi. Nuk ka asnjë dosje të ndonjë personi të zhdukur që ka qenë i veshur me rroba të verdha, me bluzë me mëngë të shkurtra. Pantallona të zeza mbajnë të gjithë, por këmisha e verdhë me mëngë të shkurtra dhe me vija është rastësi e madhe. Diçka të tillë e ka vetëm dosja e tim biri.
Mbërrita në gjendje të keqe në shtëpi. Bëra shpejt e shpejt një banjë, sepse ndihesha keq. Ndieja që truri po më vlonte, zemra sa s’po më dilte nga goja. Thashë të bëja një banjë dhe mendova: “Qetësohu, Hilda, qetësohu.” Piva një qetësues, u shtriva dhe nuk mundja. Nuk mundesha. Gjithë pasditen atë ditë vetëm kam qarë. Në mëngjes erdhën im bir dhe e shoqja. Kur hynë në dhomë, u hoqa sikur po flija. Isha shumë keq dhe nuk u tregova. Vetëm të hënë u tregova. Por ai mendon se jam e çmendur. Ai mendon se ato që i them s’janë të vërteta. Kjo puna e ADN-së do të jetë më e vështira. Them me vete se duhet të tregohem e fortë, por as vetë nuk e di se si. E di që s’jam e fortë. Para një situate të tillë, asnjë nuk është i fortë. Një djalë aq i dashur, aq i mirë, aq gënjeshtar me mua… Më merrte me të mira dhe më thoshte “Duro, urtë!” Dhe pastaj më thoshte: “Plakë! Mama!” ose “Mama, s’ta kanë vënë syrin akoma?” “Jo”, i thosha, “s’ka budalla që më merr mua.” “Kjo është plaka ime”, thoshte dhe qeshte. Pastaj, kur mërzitesha dhe e qortoja, i thosha: “Djali im faqezi”. “O Zot i madh, u zgjua luanesha!” Ka kaq shumë gjëra, shumë kujtime… Pastaj vija unë dhe kur vija unë, im bir ishte shumë i dashur, i mirë… Vinte dhe më thoshte: “Mama, kush nga fëmijët e tu është më simpatiku? Më thuaj, kush është më i përkëdheluri dhe më simpatiku?” E përqafoja dhe e puthja. “Ti je”, i thosha. Djali im më i vogël thoshte se më simpatiku ishte ai. Vajza e tim biri thoshte: “Gjyshe, nga tre djemtë e tu, më simpatiku është babi im.” Dhe kështu thoshte se ishte më i përkëdheluri i mamit, sepse është më i madhi.
Të tre janë shumë të ngjitur, por ai më shumë nga të gjithë. Shqetësohet më shumë për mua, më merr shpesh në telefon, më kishte tek ato pesë minutat falas. Sapo mbaronin pesë minutat, e mbyllte telefonin dhe më merrte përsëri. Më merrte, 20, 30, 40 herë në ditë. “Po e mbyll se më acarove, plakë.” Ose vinte në shtëpi dhe më puthte e përqafonte. Më përshëndeste gjithmonë. Nuk rrinte kurrë pa më dhënë një puthje ose pa e puthur unë atë. Vinte dhe më puthte, kështu që e puthja unë dhe ai thoshte: “Plakë, më bëre me jargë në fytyrë! Më bëre me jargë!” Bënte gjoja sikur pastrohej dhe më mbante përqafuar. Ishte krenar për mua.
Atë ditë që më dhanë lajmin, m’u përmbys bota. Prandaj acarohem shumë kur shumë njerëz më thonë: “Jeta vazhdon, Hilda.” U them: “çfarë ke? Pse m’i thua këto fjalë?” I kam kërkuar ndjesë familjes time. Të më falin nëse ndonjëherë jam sjell keq, por nuk më pëlqen të më thonë: “Do ta shohësh në jetën e përtejme, jeta vazhdon.” Për mua, s’ka më jetë. Ose ndonjëherë tërë gëzim më thonë: “Të ftoj në një festë, Hilda, që të relaksohesh.” Si të shkoj? Kudo që të jem, tim bir e mbaj me vete me mua. Kur dal për darkë, më thonë: “Sa mirë që dole, motër.” Ose teto, kushërirë, shoqe… “Dil që të heqësh mendjen që këtu.” Ku të shkoj të fshihen? Në cilin vend të shkoj që të mos e kem tim bir këtu? (Dhe çon dorën në gjoks). Ku mund të shkoj? Është siç i thonë asaj fjalës së Zotit: Ku të shkoj, Jezus Krisht, që mos të të gjej? Në një tekst biblik thuhet: “Ku të shkoj, Jezis Krisht, që mos të të gjej? Nëse shkoj në lindje, Ti je aty. Shkoj në jug, Ti je aty. Shkoj në perëndim, Ti je aty.” E njëjta gjë është. Tim bir e shoh kudo që shkoj, edhe në gjumë, madje. Kur vjen dikush e të thotë: “Hilda, bëhu e fortë. Jeta vazhdon”… Një burrë që më ngacmon, që është në Jalisco, pasi ndodhi kjo gjë me tim bir, ndoshta pas një ose dy muajsh, më tha: “Jeta vazhdon. Jepi kurajë vetes. Vazhdo jetën para dhe falëndero Zotin që të la tre djem.” Thashë me vete: “Budalla, mos ma thuaj këtë.” Ai flet e flet vazhdimisht dhe unë s’i përgjigjem. çfarë t’i përgjigjem? Po më thotë diçka që është shumë larg meje. Nuk do të jem më kurrë e lumtur, nëse më mungon një pjesë e jetës sime.
Shkoj gjithnjë në plazh dhe bërtas me të madhe. Dua të shkoj të flas sinqerisht ballë përballë me Zotin. T’i shkoj përball e ta pyes: “Përse?”
Visnja Stamenkovic | Bërnicë e Epërme, Kosovë
Kështu kam jetuar që nga momenti kur ai u rrëmbye: jeta ime u ndal. Për gjithë këto vite u sëmura nga kanceri, nga i gjithë stresi, dhimbja.. Jetoj në këtë vend që nuk është as i imi. Ma kanë lënë disa miq. Nuk kam një shtëpi sepse atë që kisha, që ishte në emër të burrit tim, kunati im e shiti dhe nuk bëra dot asgjë në lidhje me këtë sepse isha e sëmurë. Ai shkoi në gjyq dhe tha që burri im kishte vdekur, sepse për ta shitur i duhej certifikata e vdekjes.
Familja e burrit tim më tha që nuk mund të jetoja atje vetëm për arsye sigurie. Kunati im më tha që mund ta shisnim shtëpinë në mënyrë që të kisha para dhe ai do të mbante një përqindje për punën e bërë për shitjen e saj. Por nuk e dija që për këtë procedurë më duhej ta deklaroja burrin tim të vdekur. Ai më kërkoi të nënshkruaja disa dokumente dhe, meqë isha e sëmurë, nuk e dija që ai do ta deklaronte të vdekur. Sigurisht që nuk më dha kurrë para, por kjo as që më interesonte. Pyeta nëse kishte ndonjë dokumentacion dhe ata më thanë që ka një test ADN-je. U thashë se doja të shihja kokën e tij, sepse ia njoh dhëmbët tim shoq. Doja ta identifikoja nëpërmjet dhëmbëve të tij. Më thanë që nuk mund ta shihja sepse nuk kishte dhëmbë. “Dhëmbët janë të thyer”, thanë ata. E dija që nuk ishte trupi i burrit tim, por kunati im shkoi dhe e pranoi trupin, e varrosi dhe mori certifikatën e vdekjes. Shkova të pyesja për trupin dhe instituti i mjekësisë ligjore më tha: “Ne kemi trupa këtu dhe dikush duhet t’i marrë, kështu që kunati yt firmosi dhe e mori.”
Po, ata më dhanë një letër, analizën e ADN-së. Kunati dhe vjehrri im dhanë kampionët e gjakut, por ajo copë letër nuk ngjante as si analizë. Madje, mund të ta tregoj. “Lëndim në kokë i shkaktuar nga një armë zjarri”, thoshte. Data e vlerësuar e vdekjes është në vitin 2008 dhe thoshte se është zhdukur më 22 qershor 1999.
Kam qenë në Graçanicë gjatë gjithë kohës, sepse të gjitha rrobat ishin atje në një lloj ekspozite që t’i identifikonim, por nuk gjeta gjë, nuk pashë asgjë. Isha unë që shkova atje dhe u thashë institucioneve që në fillim se burri im ishte zhdukur. Kunati im nuk u përfshi kurrë dhe më pas papritmas dikush vjen dhe sjell kopje të këtij dokumenti që thotë se duhet ta varrosin përsëri sepse kunati im e pranoi tashmë identifikimin. Unë jo. Një copë letër për ta njohur? Unë nuk pranova. Ata nuk deshën të ma jepnin kurrë dokumentin ku thuhet se personi është zhdukur, pavarësisht se unë s’e pranova. Më ofronin vetëm certifikatën e vdekjes dhe thoshin se çështja ishte e mbyllur sepse vëllai i tij kishte pranuar dhe kishte firmosur. Nuk i besova kurrë analizat e ADN-së, sepse ata kanë bërë gabim shumë gjëra. I thashë vjehrrit dhe kunatit të mos jepnin kampione gjaku, por ata shkuan dhe i dhanë në laborator.
Si jetonim para se të ndodhte kjo… Kunatin e kisha si vëlla. Në çastin që im shoq u rrëmbye, çdo gjë ndryshoi. Nuk e njoh më atë njeri. Krejt papritur filloi të merrte çdo gjë që mundej, sepse ka tre fëmijë.
Unë punoja në spitalin qendror të Prishtinës dhe im shoq punonte në zyrën portare. Ai më çonte gjithmonë në spital në mëngjes dhe pastaj kalonte të më merrte në punë. Atë ditë e prita dhe nuk erdhi. Kështu që shkova në apartament dhe fillova ta kërkoja, sepse më merrte gjithmonë ai nga puna. E dija që kishte ndodhur diçka shumë e keqe, sepse ai s’do të më linte kurrë aq gjatë vetëm në spital. Ishte data 22 qershor. Ishte kohë lufte.
Më vonë, një fqinj më tha se atë ditë e kishte parë dhe e kishte përshëndetur në një pikë karburanti pranë Bërnicës së Epërme, sepse ai ishte shofer i zyrës postare dhe dorëzonte postën. Kështu që me siguri ishte duke shkuar në Podujevë, një fshat aty pranë. Ishin përshëndetur të dy. Ky ishte informacioni i fundit që mora për të.
Në shtëpinë tonë në Prishtinë jetonte një shqiptar, të cilin im shoq e lejoi të rrinte aty gjatë luftës, dhe e pyeta nëse mund të gjente ndonjë informacion në lidhje me tim shoq. Më tha: “Pranë xhamisë së Llapit po ndodhnin shumë rrëmbime, kështu që nëse ka qenë duke u kthyer nga Podujeva, me siguri aty e kanë kapur.” E kam shumë të vështirë ta kuptoj, sepse shqiptarët do ta kishin shumë të vështirë të besonin se ai ishte serb. E fliste shumë mirë shqipen dhe askush nuk do të mund ta dallonte nga e folur që ishte serb. Në Prishtinë kemi jetuar me shqiptarë dhe shkonim shumë mirë. Mendoj se mund ta kenë identifikuar vetëm nga makina, sepse në atë kohë, shqiptarët i kishin hequr targat e makinave. Kjo ishte diçka që e kuptova më vonë. Ndoshta kjo ishte e vetmja gjë që e identifikonte si serb.
Unë isha 35 vjeçe dhe ai ishte 39. I bëra vetë të gjitha, me grupin e grave dhe xhaxhanë e bashkëshortit tim. Pasi u largova nga Prishtina, jetoja me xhaxhanë e tim shoqi, gruan dhe djalin e tij. Ata më ndihmuan në fillim, kur duhej të shkoja të kërkoja dokumente ose të shkoja në Graçanicë në një protestë. Madje, edhe tani kam marrëdhënie të mirë me ta. I vetmi problem ishte me kunatin tim për çështjen e shtëpisë. Me të tjerët kam marrëdhënie të mirë. Sa herë që më marrin, shkoj dhe i takoj. Dhe sa herë më takojnë, të gjithë qajnë dhe thonë: “Sa herë të shohim, ty, në të vërtetë shohim atë.” Ishim shumë të bashkuar. Duke qenë se nuk patëm fëmijë, ishim shumë të bashkuar.
Kishte një festë dhe një mik i tha se njihte një vajzë shumë të këndshme. Atje u njohëm. Pas kësaj, u takuam disa herë, por pastaj fillova t’i qëndroja larg se njerëzit më kishin thënë se ai ishte problematik. Ngaqë ishte shumë simpatik dhe i shkonte nga pas vajzave dhe unë s’doja të isha me një njeri të tillë. Erdhi të më takonte në spital dhe i tha njërës prej kolegeve të mia që më njihte prej kohësh. Kjo që të sigurohej që të dilja atë natë me ta. Unë i thosha se ishte i mërzitshëm dhe se s’doja të dilja me të. Dolëm dhe më pas më çoi në shtëpinë e xhaxhait të tij. Kështu u martuam (qesh e emocionuar). Në fakt, të gjitha fjalët që më thanë për të s’ishin të vërteta. Ai nuk pinte kurrë dhe unë isha e vetmja grua për të. I thoshte gjithmonë të gjithëve se gruaja më e bukur në botë ishte gruaja e tij. Më çonte në punën e tij dhe thoshte: “Kjo është ime shoqe dhe është më e bukura në botë, sepse është gruaja ime.” Mua më vinte shumë turp. Shkonim ngado. Ishte një dashuri shumë e bukur. Prandaj nuk mund ta harroj dot. As nuk arrij të mendoj dot se mund të ketë një tjetër, përveç tij. Kishim një jetë shumë të bukur. Por mënyra sesi u martova është një çmenduri e vërtetë.
Kur e rrëmbyen, nuk haja e nuk pija. Doja vetëm të vdisja. Por më vonë gruaja e xhaxhait të tij më tha: “Je çmendur? Duhet të bëhesh e fortë, sepse ndoshta nesër e gjejmë dhe kush e di në ç‘lloj situate dhe gjendje shëndetësore do të jetë. Ti duhet të jesh e fortë dhe të kujdesesh për të.”
Pastaj shkova në një takim në Graçanicë dhe pashë të gjitha gratë e tjerë, burrat dhe fëmijët e të cilëve ishin zhdukur, dhe thashë me vete: “Mirë, tani duhet të tregohem e fortë.” U përpoqëm ta gjenim, duke kontrolluar, duke njohur njerëz të ndryshëm, delegacione të ndryshme që vinin… Të gjithë thoshin se do të bënin diçka, se do t’i gjenin, por nuk ndodhi asgjë.
Shkova në çdo takim derisa u sëmura. Ndonjëherë ndihem shumë mirë, si të mos kisha asnjë problem. Por ndonjëherë është një katastrofë e vërtetë dhe nuk mundem as të shoh njeri. Kam shumë dhimbje. Flas me to në lidhje me tim shoq dhe ato flasin me mua për familjarët e tyre të zhdukur… Pastaj dikush bën një shaka dhe gjërat duken më të lehta. Prandaj është më e lehtë t’i ndaj gjërat me to, sepse nuk dua të flas me asnjë tjetër, përveçse me gratë me të cilat ndajmë të njëjtën dhimbje. Në radhë të parë, askush s’do ta kuptonte atë që po kaloj. Së dyti, nuk dua të takoj asnjë që ndien keqardhje për mua. Por me to ndiejmë keqardhje për secilën dhe ndajmë bashkë dhimbjen. Është diçka krejt ndryshe.
Por pastaj ka ditë kur mblidhen të gjitha dhe filloj e qaj. Qaj derisa s’kam më lot sepse kujtoj çdo gjë. Pasa kësaj ndihem pak më e qetë. Në një farë kuptimi, ndihem më e lehtësuar.
Ky reportazh është botuar më parë nga gazeta Uruguaiane La Diaria. Varianti i përkthyer në shqip ribotohet me miratim të autores dhe gazetës La Diaria. Për punën e saj në Kosovë, ajo pati mbështetje nga Fondacioni Ndërkombëtar i Mediave të Grave si pjesë e programit të tij të bursave për zhvillimin e projekteve gazetareske.