Pasi Bullgaria thithi 90 milionë euro nga BE për projekte restauruese që ekspertët i kanë konsideruar si “dëmtuese” të trashëgimisë kulturore, premtimi për tërheqje të turistëve ka dështuar të materializohet.
“Është një vajtuese – një kështjellë vajtuese,” thotë për BIRN Stella Duleva, arkitekte restauruese, duke përshkruar lëndën e bardhë që rrjedh nga muret e sapo restauruara të kështjellës romake të shekullit të 4 në Trayanovi Vratës në Bullgari.
“Kishte mbijetuar prej 16 shekujsh, por tani është shkatërruar nga 2 milionë euro,” shtoi ajo.
Majë një shtegu malor midis Trakës së lashtë dhe Maqedonisë, kështjella është një nga 120 vendet e trashëgimisë kulturore, që qeveria bullgare përzgjodhi për të restauruar si atraksione turistike mes vitit 2011 dhe 2015, duke përdorur paratë e veta dhe gati 90 milion euro nga Fondi i Zhvillimit Rajonal të BE-së, ERDF.
Ndërsa disa vende, si vila romake Armira, pranë Ivaylovgradit, u vlerësuan për restaurimin e tyre të kujdesshëm, shumë të tjerë kanë provokuar tallje për punën e keqe dhe pamjen e ekzagjeruar, duke fituar pseudonime si “kështjellë kartoni” dhe “kala djathi”.
Ekspertët paralajmërojnë se pjesa më e madhe e punës “restauruese” ka dëmtuar, më shumë se sa ka ruajtur monumentet shekullore, pa tërhequr bumin e shpresuar në turizëm. Madje edhe një prej atyre që mbështesnin skemën ka sugjeruar se fondet janë keqpërdorur.
Një tjetër këst i fondeve europiane, i njohur në Bullgari si “Programi Operacional ‘Rajonet në Rritje”, do të ofrohet këtë vit. Së paku 100 milionë euro do të shkojnë për të zhvilluar më shumë atraksione turistike.
Autoritetet e BE-së dhe Bullgarisë i kanë pranuar BIRN se ka mësime për t'u nxjerrë nga programi i mëparshëm, por ende do të vazhdojnë mbështetjen e shpenzimeve.
Grupet e ekspertëve, përfshirë Këshillin Ndërkombëtar të Monumenteve dhe Zonave, ICOMOS, paralajmërojnë se dëshira për të thithur më shumë para të BE-së dhe për të shtuar gjëra të reja te rrënojat historike është “falsifikimi i historisë” dhe “shkatërrim i vendeve të trashëgimisë në mënyrë të pakthyeshme”.
Ministri e justifikon falsifikimin si ndihmë për turizmin:
Në vitin 2011, plani i qeverisë u reklamua si pjesë e një politike të re “të turizmit të qëndrueshëm”, e cila do të sillte mijëra vizitorë dhe do të ofronte zhvillim ekonomik.
Edhe pse kryesisht financohet nga BE, vetë skema është hartuar nga qeveria dhe operohet nga Ministria e Zhvillimit Rajonal.
Një nga rezultatet më polemike nga plani i investimeve është kështjella e Krakrës në Pernik.
Vizitorët janë habitur kur kanë parë betonin polimeriti të shtuar, duke i fituar asaj pseudonimin “kështjellë kartoni”.
Bashkia ka lajmëruar se ka në plan të çmontojë shtesat në vitin 2019, sapo të mbarojë afati pesë-vjeçar i skemës për operim.
Kështjella bizantine e Yaylata, pranë fshatit të largët të Kamen Briag, është quajtur ndërkohë “kalaja e djathit”, falë blloqeve të bardha të reja të stilit Ytong.
Gardhi prej qelqi dhe tabelat, të prezantuara si pjesë e shndërrimit 1 milion eurosh, kanë më shumë se një vit të shkatërruara.
Një restaurim shumë i kontestuar prej 11 milionë eurosh i rrënojave të Serdikës së lashtë, qyteti romak nën kryeqytetin, Sofje, gjithashtu është në degradim.
Inauguruar në fillim të vitit 2015, mes protestave që materialet e përdorura nuk plotësonin standardet për restaurim, “muzeu i tij nëntokësor” nuk është hapur ende.
Ministria e Kulturës, e cila dikur e mbrojti ashpër projektin, tani po padit kontraktorin e ndërtimit për “ekzekutim jo të duhur” të punës së restaurimit.
Edhe një nga mbrojtësit kryesorë të restaurimeve, profesor Bozhidar Dimitrov, ish-drejtori i mëparshëm i Muzeut Historik Kombëtar të Bullgarisë, sugjeroi vitin e kaluar se paratë nga programi ishin përvetësuar.
“Dështimi i katërt [i programit], ishte sigurisht, vjedhja”, tha ai në një intervistë me të përditshmen Dnevnik.
“Ca falsifikime do të ndikojnë shumë në turizëm”, tha në parlament në vitin 2015 Vezhdi Rashidov, ministri i atëhershëm i kulturës, duke iu përgjigjur kundërshtarëve që e kishin akuzuar atë se po ndërtonte një Diznejlend historik dhe të “një Shkup-izim” të trashëgimisë bullgare, duke iu referuar shndërrimit të pasaktë të kryeqytetit maqedonas.
Kështjellat “e rreme” hidhen poshtë si atraksione serioze:
Jo të gjithë pajtohen se “falsifikimet” kanë ndihmuar industrinë e turizmit. Liderët dhe analistët e sektorit turistik i thanë BIRN se programi thuajse nuk kishte efekt.
“Të besosh se disa blloqe betoni mbi një metër gurësh origjinale do të tërheqin turistë të huaj, të cilët kanë në dispozicion gjithë Greqinë dhe Turqinë, dhe për më tepër Europën mesjetare, kjo nuk është serioze”, tha Dimitar Popov, pronari bullgar i Penguin Travel me bazë në Danimarkë, që operon në Bullgari dhe në mbarë botën.
“Këto ‘kështjella të rreme' nuk kanë asnjë rëndësi për biznesin tonë. Në rastin më të mirë, janë argëtuese për nxënësit vendas”, tha ai.
Popov tha se programi ishte hartuar pa marrë parasysh kërkesat aktuale të turistëve dhe qëllimi i tij ishte thjesht “thithja e parave të BE”.
Dr. Elka Dogramadjieva është e të njëjtit mendim. Një asistente profesore e turizmit në Universitetin e Sofjes, që vitin e kaluar shkoi një studim mbi efektet e fondeve të ERDF në sektorin e turizmit, tha: “Qëllimi fillestar i programit nuk ishte të sponsorizonte masivizimin. Për fat të keq, në shumë raste kjo është pikërisht ajo që ka ndodhur, gjë që ka dëmtuar idenë e zhvillimit të atraksioneve turistike”.
Ajo dhe kolegët e saj thanë se vendet e trashëgimisë duhet të zhvilloheshin, por skema ekzistuese e financimit kishte dështuar “nga ana cilësore”: kishte thithur shumën më të madhe të parave që trashëgimia bullgare kishte parë në dekada, por qeveria nuk kishte arritur ta investonte atë me zgjuarsi.
“Në vend që të fokusoheshin në vendet strategjike, fondet u shpërndanë mes shumë projekteve të ngjashme që janë me interes modest për vizitorët dhe në disa raste me rëndësi të vogël shkencore”, tha Dr Dogramadjieva.
“Duhet më shumë se rrugica të këndshme dhe një tabelë për të tërhequr njerëzit. Në përgjithësi, duket se qëllimi kryesor i bashkive ka qenë thithja e parave europiane, në vend të efektit mbi turizmin”.
Ndikimi i skemës është i vështirë të matet, pasi i vetmi burim informacioni nga raportet e atraksioneve turistike – një burim që një auditim i vitit 2015 të programit i konsideroi si të pabesueshme.
Të dhënat e marra nëpërmjet Të Drejtës për Informim treguan se Trajanovi Vrata kishte pasur rreth 40,000 turistë në dy vjet e gjysmë – gati dyfishi i numrave të parashikuar.
Megjithatë, zona raportoi vetëm 50,000 euro fitime nga shitjet e biletave, guidat dhe suveniret, që ishte 15,000 euro më pak nga plani i biznesit, që BIRN e ka parë.
Kështjella Krakra mirëpriti 15,412 njerëz në 2016, por nxorri vetëm 8,000 euro nga shitjet e biletave dhe guidat.
Megjithatë, çmimi mesatar i biletës është 2 euro, ndaj të ardhurat nuk përputhen me shifrat e projektuara.
Një nga mbrojtësit e ndryshimeve, profesor Dimitrov, tha se projekti më i shtrenjtë i restaurimit, kryeqyteti mesjetar bullgar Pliska, tërhoqi 250,000 turistë në 2016.
Të dhënat e marra nga BIRN, megjithatë, tregojnë se i gjithë Muzeu i Shumenit, i cili vepron në Pliska dhe tre rezerva të tjera, regjistruan 150,000 vizitorë atë vit – shumë më pak se 250,000.
Në Veliko Tarnovo, zonat e sapo restauruara Trapezitsa dhe Nikopolis ad Istrum tërhoqën vetëm 2.000 dhe 800 vizitorë për vitin 2017, respektivisht.
Dy zona të tjera, përfshirë edhe destinacionin popullor të Perperikon, nuk iu përgjigjën kërkesës së BIRN për të raportuar numrat e vizitorëve.
Një sondazh turistik, i kryer nga Instituti Kombëtar i Statistikave, sugjeron që vizitorët kanë shpenzuar më pak, jo më shumë, në aktivitetet kulturore në periudhën 2013-2015 – vitet kur u hapën shumica e vendeve.
Zonat historike “të dëmtuara” nga restaurimi
Dizejnot e stilit popullor dhe dështimi për t'i bërë përshtypje turistëve nuk janë rezultatet më të këqija të programit, sipas ekspertëve të trashëgimisë, të cilët argumentojnë se puna e dobët ka dëmtuar disa vende historike. Gabriela Semova-Koleva, nga dega bullgare e Këshillit Ndërkombëtar për Monumentet dhe Sitet, i tha BIRN se përdorimi i çimentos dhe materialeve të tjera të papërshtatshme i ka bërë këto ndërhyrje të pakthyeshme.
Një zonë që shkakton shqetësim të veçantë është Trajanovi Vrata, ku rrënojat janë rindërtuar pothuajse në dyfishin e madhësisë së mëparshme nga viti 2015.
Kur BIRN e vizitoi në janar, një material i butë, i bardhë, i ngjashëm me mykun, dilte nga muret e reja.
Diku tjetër, shtresat e tullave duket se kanë rënë, duke e lënë strukturën origjinale të ekspozuar. Dy amfora mezi dallohen nga qelqi i vitrinave.
Stella Duleva, arkitekte e projektit, dha dorëheqjen në shenjë proteste për mënyrën se si është kryer puna.
Ajo paraqiti ankesa te autoritetet, duke besuar se ndërtuesit përdorën materiale më të lira se specifikimet që ajo kishte caktuar, përfshirë edhe çimenton.
Megjithatë, Ministria e Kulturës dhe Ministria e Zhvillimit Rajonal, që mbikqyri programet e ERDF, nuk gjeti shkelje në zonë.
Duleva theksoi se të gjitha pjesët e strukturës origjinale, të cilat mbetën të pambrojtura pasi kompania e saj u largua, ishin dukshëm duke degraduar. Ekipi i saj beson se rrjedhjet e bardha nga muret janë shenja të qarta se kontraktorët nuk kanë përdorur llaçin e duhur.
Dy ekspertë të konsultuar nga BIRN – kreu i Shoqatës së Restauruesve Ivan Vanev dhe Ivan Rostovski, një ekspert në fushën e materialeve të ndërtimit dhe kreu i laboratorit të testimit në Universitetin e Arkitekturës dhe Inxhinierisë Civile në Sofje – thanë se njollat e bardha janë ndoshta rezultat i “një defekti që lidhet me përzgjedhjen dhe aplikimin e parregullt të materialeve ndërtimore, veçanërisht kur ekspozohen ndaj kushteve atmosferike të ftohta dhe të lagështa”.
Eurobuild Bullgaria, e cila ishte kontraktori kryesor në projekt, tha se kishte ndryshuar pronësinë që prej kontratës së Trajanovi Vrata dhe se nuk mund vihej në kontakt me asnjë nga partnerët e saj të mëparshëm, përfshirë menaxherin e asaj kohe.
Ajo tha gjithashtu se ndërtimi aktual ishte kryer nga një kompani më e vogël, Dano R, dhe se puna u miratua nga institucionet bullgare.
Përdorimi i këtij lloji të konsorciumit është një nga gabimet e programit, thotë Duleva, pasi shpesh nuk ishte e qartë se kush ishte duke kryer punën.
Dano-R ka mohuar shkeljet. Kompania pretendoi se pjesët e kështjellës ishin lënë “pa ndërhyrje” sipas këshillës së një eksperti restaurimi, në mënyrë që vizitorët të shihnin “pjesët autentike” të strukturës, një kërkesë e hedhur poshtë si “e papërfillshme” nga Duleva.
Duleva argumenton se programi i restaurimit në të gjithë vendin ishte i planifikuar dobët dhe nuk kishte mjaft ekspertë të restaurimit për të përfunduar kaq shumë projekte në një kohë kaq të shkurtër.
“Në shumicën e rasteve, procesi i tenderit kaloi në favor të gjetjes së ndërtuesit më të lirë sesa të cilësisë së punës,” shtoi ajo.
Zyrtarët pretendojnë se paratë shtesë do të zgjidhin problemet:
Ministria e Kulturës nuk iu përgjigj kërkesave për koment për këtë artikull; Ministria e Zhvillimit Rajonal refuzoi t'u përgjigjej pyetjeve rreth dështimeve të kaluara, por këmbënguli që 100 milionë eurot e reja të ndahen ndryshe.
Ajo shpjegoi se paratë e tjera do të ofrohen në formën e huave dhe granteve, për t'u siguruar që “programi financon projekte ekonomikisht të qëndrueshme që do të tërheqin turistë të mjaftueshëm… në mënyrë që projekti të jetë financiarisht i qëndrueshëm dhe do të kthejë një pjesë të investimit në afat të gjatë”.
Konsultime publike rreth projekteve do të “trajtojnë komentet… lidhur me restaurimet e rreme dhe shkatërrimin e monumenteve autentike në lidhje me projektet e përfunduara në kuadër të Programit të Zhvillimit Rajonal 2007-2013”, shtoi ministria.
Një burim i Komisionit Europian i tha BIRN se projektet e restaurimit “po kontribuonin në zhvillimin lokal dhe rajonal në vend”, duke shtuar se “në disa raste kur rezultati përfundimtar nuk ishte sipas kontratës, u bënë korrigjime”.
“Komisioni punon ngushtë me Bullgarinë për të mësuar nga periudha 2007-2013 dhe për t'u siguruar që fondet të përdoren në mënyrën më të mirë të mundshme”, shtoi burimi.
Këto garanci, megjithatë, nuk adresojnë shqetësimet e ekspertëve si Dr. Dogramadjieva, që i tha BIRN se programi i ri vuan nga të njëjtat mangësi pasi dështon në prioritizimin e vendeve strategjike dhe në adresimin e nevojave reale.
Dhe, me 165 site bullgare me rëndësi kombëtare dhe botërore që mund të aplikojnë, ekspertët druhen se më shumë vende me rëndësi të trashëgimisë europiane po shndërrohen në “rrënoja të reja”.
Thirrjet që qeveria të ndërpresë projektet polemike, si restaurimi në një kishë plotësisht funksionale të Bazilikës së Madhe të Pliskas me para të buxhetit, kanë dështuar deri tani.
“Po ofrojmë ndihmën dhe ekspertizën tonë, por askush nuk duket se do të dëgjojë”, tha Semova-Koleva nga ICOMOS. “Jemi parë si pengesë e projekteve”.
Ky artikull u publikua si pjesë e programit të Shkollës Verore për Gazetari Investigative të BIRN.
