Në 43 vjet që nga themelimi i saj, Republika Islamike e Iranit ka kapërcyer sfida të shumta politike të brendshme dhe të jashtme. Por protestat masive publike që shpërthyen në të gjithë vendin muajin e kaluar pas vdekjes së 22-vjeçares Mahsa Amini, e cila vdiq në paraburgim pasi policia e moralit e arrestoi atë për mbajtje të “parregullt” të hixhabit të saj, përbëjnë një kërcënim të madh për regjimin. Irani është në kontrollin e asaj që mund të jetë kriza e tij më serioze.
Kur Revolucioni Islamik rrëzoi monarkinë pro-perëndimore të Mohammad Reza Shah Pahlavi dhe vendosi Ayatollah Ruhollah Khomeini si Udhëheqës Suprem të vendit, vëzhguesit perëndimorë dyshuan se një regjim teokratik do të zgjaste gjatë. Disa analistë argumentuan se fundamentalistët fetarë nuk mund të kishin aftësitë ose përvojën e nevojshme për të drejtuar një vend të sofistikuar si Irani.
Por regjimi i ka përballuar të gjitha sfidat e tij të brendshme duke kombinuar një linjë luftarake (xhihadiste) me qasjen pragmatike (ixhtihadi) të Khomeinit. Pasardhësi i Khomeinit, 83-vjeçari Ayatollah Ali Khamenei, ka ndjekur paraardhësin e tij në ekuilibrimin e konsideratave ideologjike dhe praktike për të siguruar mbijetesën e regjimit.
Si Udhëheqës Suprem, Khamenei është mishërimi i “sovranitetit të Zotit” – një status që e ka ndihmuar atë të ekzistojë mbi presidentët dhe zyrtarët e tjerë të zgjedhur që thjesht përfaqësonin sovranitetin e popullit. Kur Khamenei ndjeu një kërcënim serioz për autoritetin e tij dhe instrumentet e pushtetit të shtetit, veçanërisht Korpusin e Gardës Revolucionare Islamike, ai pranoi reformën e brendshme dhe tregoi pragmatizëm në politikën e tij të jashtme, duke mbështetur marrëveshjen bërthamore të Iranit të vitit 2015, për shembull, si një akt “fleksibiliteti heroik”. Por ai ka mbetur i ashpër në shtëpi dhe sfidues përballë presionit perëndimor mbi programin bërthamor të Iranit dhe ndikimin rajonal.
Por ajo që Khamenei ka dështuar të kuptojë është se me kalimin e kohës do të ketë një brez të ri iranianësh që nuk e mbajnë mend revolucionin e vitit 1979 apo besnikërinë ndaj Republikës Islamike, veçanërisht kur ai regjim nuk u ka shërbyer atyre mirë. Pavarësisht nga pasuritë e Iranit – veçanërisht rezervat e tij masive të naftës dhe gazit natyror – rreth 40% e iranianëve jetojnë nën kufirin e varfërisë.
Dekada shtypjeje politike, korrupsioni të përhapur dhe keqmenaxhimi ekonomik kanë gërryer gradualisht besimin e publikut në Republikën Islamike. Pandemia e COVID-19 dhe komplikimet në fushën e politikës së jashtme – duke përfshirë sanksionet e udhëhequra nga SHBA-ja dhe përfshirjen e Iranit në disa konflikte të kushtueshme rajonale – kanë lënë shumë iranianë kaq të zhgënjyer me status quo-në saqë që një kryengritje mbarëkombëtare ishte thjesht çështje kohe.
Protestat aktuale pasojnë valët e mëparshme të trazirave popullore që qeveria i shtypi me sukses, veçanërisht demonstratat e Lëvizjes së Gjelbër që shpërthyen pas zgjedhjeve kontroverse presidenciale të vitit 2009. Fanatikët që krijuan sistemin islamik dhe e kontrollojnë atë sot e dinë se nëse regjimi bie, edhe ata do të bien bashkë me të, ndaj thërrasin policinë në shenjën e parë të opozitës së mobilizuar.
Por regjimi mund të mos jetë në gjendje t’i shtypë protestat për një kohë të pacaktuar. Të rinjtë iranianë – afërsisht 65% e popullsisë së vendit – janë të ngopur me retorikën revolucionare dhe diktatet teokratike të regjimit. Ata duan të drejta, liri, transparencë, kushte më të mira jetese dhe një qeveri që përfaqëson interesat e tyre. Klerikët në pushtet dhe mbështetësit e tyre kanë monopolizuar dhe keqmenaxhuar majat komanduese të ekonomisë, duke e lënë shumicën e popullsisë (e cila është trefishuar në masë që nga viti 1979) gjithnjë e më të frustruar, të dëshpëruar, të frikësuar dhe të zemëruar.
Sigurisht, shanset për të përmbysur regjimin islamik duken të pakta. Por iranianët kanë një histori revoltimi kundër imponimeve autoritare. Në fund të fundit, Revolucioni Islamik që i dha fund sundimit të Shahut pasoi dy përpjekje të mëparshme për reforma pro-demokratike. Një nga këto përpjekje përfundoi në grushtin e shtetit të 1953 të orkestruar nga CIA që rrëzoi qeverinë e zgjedhur të kryeministrit reformist Mohammad Mossadegh dhe forcoi sundimin monarkik të Shahut.
Liderët e Republikës Islamike kanë përmendur shpesh grushtin e shtetit të vitit 1953, duke shfrytëzuar “ndërhyrjen hegjemoniste” të Shteteve të Bashkuara për të legjitimuar regjimin, për të konsoliduar fuqinë e tij dhe për të rritur ndikimin e tij rajonal. Por kjo formulë nuk funksionon më për shumicën e iranianëve, të cilët fajësojnë teokracinë, jo amerikanët, për ankesat e tyre.
Për të stabilizuar regjimin e tyre, Khamenei dhe mbështetësit e tij duhet të ndryshojnë kurs dhe të fuqizojnë fraksionet reformiste. Një dekadë më parë, reformatorët iranianë, të udhëhequr nga ish-presidenti Mohammad Khatami, u përpoqën ta bënin Republikën Islamike më tolerante dhe më humane. Por forcat e vijës së ashpër që ende kontrollojnë mekanizmat e pushtetit i penguan përpjekjet e tyre. Trazirat që kanë përfshirë sot Iranin tregojnë pse nevojiten urgjentisht reforma strukturore – dhe pse këtë herë, klerikët do ta kenë shumë më të vështirë ta ruajnë regjimin vetëm me forcë.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate, 2016. Ripublikimi mund të bëhet vetëm me lejen e Project Syndicate Back to the Brink in Iran
