Nuk ka pasur gjenocid para vitit 1995? Vërtet?
Fakti më i diskutuar mbi çështjen e Karaxhiçit është se ai u dënua. Fakti i dytë më i diskutuar është se ai u lirua nga akuza e parë për gjenocid, për vrasje sistematike në vitet 1991 dhe 1992 në “komuna”. Disa komentues po e interpretojnë këtë lirim nga akuzat si mohim të fakteve. Kjo është e pavërtetë. Gjyqtarët pranuan faktet dhe i përshkruan ato në qindra faqe detajesh të tmerrshme. Ata arritën në përfundimin se faktet nuk arrijnë në shkallë gjenocidi, por në krime të shumta kundër njerëzimit.
Si e bënë ata këtë? Le të fillojmë me krimet kundër njerëzimit. Karaxhiçi u shpall faktor për gjashtë krime kundër njerëzimit në “komuna”: persekutim, shfarosje, vrasje, dëbim, transferim të dhunshëm dhe “akte të tjera çnjerëzore” përfshirë përdhunim dhe dhunë seksuale. Këto krime rezultuan nga “veprime të qëllimshme” (paragrafi 2449) të forcave që ai kishte nën kontroll dhe përbënin “një model të qartë kanosje të gjerë, dhune, vrasjesh dhe dëbime që kishin nën shënjestër myslimanët boshnjakë dhe kroatët e Bosnjës” (paragrafi 2.623). Krimet kishin efekte të mëdha dhe të qëndrueshme deri në atë shkallë që “shkalla dhe shtrirja e dëbimeve dhe lëvizjes së civilëve nga komunat, duke përfshirë dhe Komunat e Pikës 1, rezultoi në zhvendosjen e një numri të madh të myslimanëve të Bosnjës dhe kroatëve të Bosnjës dhe në ndryshime drastike në përbërjen etnike të qyteteve, me pothuajse asnjë mysliman boshnjak të mbetur atje”(paragrafi 2624). Ato nuk ishin të rastësishme, por “duke pasur parasysh modelin e qartë sistematik dhe të organizuar të krimeve që u kryen në secilën prej komunave nga anëtarët e forcave serbe, gjatë një periudhe të shkurtër kohe, Dhoma konstaton se këto krime nuk u kryen në mënyrë rastësore, por u kryen në një mënyrë të koordinuar “(paragrafi 3445). Si rrjedhojë, “Dhoma arrin në përfundimin përtej çdo dyshimi se në mes të tetorit 1991 dhe 30 nëntorit 1995 ka ekzistuar një plan i përbashkët për të larguar në mënyrë të përhershme myslimanët boshnjakë dhe kroatët e Bosnjës nga territori i pretenduar serb i Bosnjës përmes krimeve” (paragrafi 3447).
Duket si gjenocid, apo jo? Epo, gjyqtarët dhanë dy arsye pse thanë jo. E para ishte se edhe pse u treguan disa elemente të krimeve për gjenocid, përfshirë vrasje dhe shkaktim lëndimesh të mëdha trupore, një tjetër nuk ishte. Pavarësisht pohimit të provave të shumta që tregonin nivelet e abuzimit, keqtrajtimit, urisë, neglizhencës dhe krijimit të qëllimshëm të rrezikut të lartë, gjyqtarët konstatuan se kushtet në qendrat ku mbaheshin të ndaluarit e luftës nuk arrinin nivelin e caktuar që ata të mund të arrinin në përfundimin se ato ishin “përllogaritur që të sillnin shkatërrimin fizik” të grupit (paragrafin 2587).
Arsyeja e dytë është ndoshta ajo më e rëndësishmja. Këtu përfshihet pyetja nëse Karaxhiçi kishte “qëllim specifik” për të kryer gjenocid. Qëllimi është elementi që e përbën gjenocidin më të vështirin për të vërtetuar. Për shembull, në lidhje me gjenocidin në Srebrenicë – për të cilin ekzistojnë regjistrime gjyqësore dhe për të cilat Karaxhiçi u dënua në Pikën 2, gjyqtarët arritën ta përcaktonin qëllimin e tij duke ndjekur shumë pranë kohështrirjen e ngjarjeve dhe aktivitetet e tij dhe duke përcaktuar se ai filloi të ndante “qëllimin specifik” pasi vrasjet tashmë kishin filluar, bazuar në një bisedë me një komandant operativ që u zhvillua më 13 korrik 1995. Më poshtë është teksti i bisedës:
: Kam një telefonatë nga presidenti Karaxhiç. Aty është?
B: Po.
: Alo! Një minutë. Oficeri në detyrë do të përgjigjet tani, z. President.
B:Alo! Kam Deronjiçin në linjë.
: Deronjiç, fol!
D: Alo! Po, ju dëgjoj.
: Deronjiç, Presidenti pyet sa mijëra?
D: Rreth dy, për momentin.
: Dy, z. President. (dëgjohet në sfond)
D: Por do të ketë më shumë gjatë natës.
ç…Ç
D: Më dëgjoni, z. President?
: Presidenti nuk ju dëgjon dot, Deronjiç, unë jam ndërmjetësi.
D:Kam këtu rreth dy mijë deri tani (…)
: Deronjiç, Presidenti thotë: “Të gjitha mallrat duhet të futen në magazinë para orës 12 të ditës së nesërme.”
D:Mirë.
: Deronjiç, jo në magazinë atje, por diku tjetër.
D:Kuptova.
:Mirupafshim.
Duke lënë mënjanë pjesën e të folurës në kod, Karaxhiçi i kërkon Deronjiçit në këtë bisedë të marrë të burgosurit civilë nga Bratunaci, ku ata po mbahen, dhe t’i çojë në Zvornik, ku do të vriteshin. Në mendimin e gjyqtarëve, kjo bisedë shënon urgjencën e marrëveshjes mes Karaxhiçit dhe komandantëve ushtarakë se tema tashmë nuk ishte më “nëse” por “ku do të vriteshin të burgosurit” (paragrafi 5805), dhe si pasojë fillimi i angazhimit të tij personal për të kryer gjenocid.
Specifiteti i dukshëm i bisedës buron nga standardi të lartë për dënim. Për të zbuluar qëllimin gjenocidial gjyqtarët nuk pyetën “a ka kuptim?”, por në vend të kësaj “a është kjo ndërhyrja e vetme e arsyeshme që mund të bëhet”? Kjo është një shenjë që tregon se sa lart është pragu që të jepet një dënim për gjenocid.
Pra, çfarë gjetën ata për Pikën 1? Paragrafët 2596 dhe 2597 pohojnë karakterin e ideologjisë nacionaliste që kërkohet për të krijuar një shtet etnikisht homogjen. Por ata përcaktojnë se ndërhyrja mbetet e hapur, se ky qëllim mund të arrihet me metoda të ndryshme nga vrasja. Në mënyrë të ngjashme me deklarata nxitëse dhe kërcënime për “shfarosje”, “asgjësim” e kështu me radhë: në paragrafin 2599 vendimi përcakton se këto kërcënime mund të jenë hiperbola, figura letrare, dhe se gjyqtarët “ nuk janë të bindur se ndërhyrja e vetme e arsyeshëm që duhet të nxirret nga këto deklarata është se folësit përkatës kishin si qëllim të shkatërronin fizikisht” grupet.
Ndoshta pjesa kyçe që shpjegon vendimet e gjyqtarëve se krimet në “komuna” nuk përbënin gjenocid është në paragrafin 3466, “Dhoma është e mendimit se një tjetër interpretim i arsyeshëm që mund të nxirret nga prova është se ndërkohë që i Akuzuari nuk kishte qëllim të kryheshin këto krime, atij nuk i interesoi të ndalonte zbatimin e planit për të larguar me forcë popullsinë jo-serbe nga Komunat. Ndërsa Dhoma konsideron se këto krime të tjera erdhën si pasojë e fushatës për dëbimin me forcë të popullsisë jo-serbe nga komunat, Dhoma mendon se ato janë pjesë e një plani të përbashkët.”
Ky ishte argumenti në kontekstin ligjor. Jashtë kontekstit ligjor, gjyqtarët zbuluan se po, qëllimi i Republikës Srpska ishte të krijonte një shtet homogjen, etnikisht të pastur, duke ndryshuar me dhunë popullsinë, por ata menduan se këtë mund ta bënin pa vrarë. Fakti që ata vranë nuk do të thotë se ata ishin të detyruar të vrisnin. Merreni kërtë argument për vlerën që ka. Me siguri vlen më shumë sesa një shembull ndryshimi midis arsyetimit ligjor dhe çdo lloj tjetër arsyetimi. Ka shumë gjasa të jetë gjithashtu një shenjë treguese, se të paktën në këtë fazë të hershme, gjyqtarët janë shumë të gatshëm të bëjnë zbulime gjenocidi.
A është lirimi nga akuzat në Pikën 1 një fitore për Karaxhiçin?
Deri në një farë pikë, po, në kuptimin që ai u lirua nga akuzat. Por zbulimet faktike janë të gjera dhe tregojnë një shkallë të madhe të një sërë krimesh, të planifikuara dhe të koordinuara në nivelin më të lartë politik.
Ka dy grupe njerëzish që ka të ngjarë të jenë të interesuar në dallimin midis një zbulimi për krime kundër njerëzimit dhe një zbulimi gjenocidi: 1) avokatët, dhe 2) persona politikisht aktiv që kërkojnë të ndërtojnë një kapital politik nga prania ose mungesa e etiketimit të fundit. Motivimet dhe interesat e tyre nuk janë të njëjta, ndoshta jo përputhshme me njëri-tjetrin, dhe në përgjithësi nuk janë të dobishme për njerëzit jashtë komuniteteve që grinden për to.
Krimet kundër njerëzimit nuk janë krime të vogla dhe jo domosdoshmërish krime më të vogla se gjenocidi. Ka shumë kuptim në bazë të fakteve të përcaktuara në gjyqin në të cilin Karaxhiçi u dënua për krime të mëdha, edhe nëse ai nuk u dënua për çdo akuzë që pretendohej ndaj tij. Megjithatë, përtej kësaj, në fund ajo që do të ketë rëndësi për pjesën më të madhe të vendimeve të Gjykatës së Hagës (ato të arsyetuara dhe të mirë-dokumentuara) nuk do të jenë vendimet që janë të përshkruar në to. Ato vendime janë objekte të asaj që një grup i veçantë gjyqtarësh ishin të përgatitur të bënin në një moment të veçantë në historinë sociale dhe politike, në një fazë të caktuar të zhvillimit të profesionit të tyre. Ato që do të kenë rëndësi për këto vendime do të jenë të dhënat dokumentare që ata kanë dhe kontributi i tyre në afirmimin e ekzistencës së fakteve.
Pse nuk u dënua me burgim të përjetshëm?
Dënimi që iu dha Karaxhiçit është produkti i gjyqtarëve që përpiqen të balancojnë “seriozitetin e krimeve” për të cilat ai u dënua kundër “rrethanave lehtësuese” që ata janë të detyruar të marrin në konsideratë.
Asgjë nuk u mor në konsideratë si rrethanë rënduese. Kjo ndoshta sepse disa nga rrethanat serioze rënduese në këtë çështje nuk i atribuohen Karaxhiçit, por dikujt të quajtur dr. Dabiç. Faktorë të interpretuar si rrethana lehtësuese përfshinin dorëheqjen e Karaxhiçit nga postet publike nën presion politik në vitin 1996 (gjyqtarët ishin në dyshim nëse e kjo ishte një pasojë e të ashtuquajturës “Marrëveshja Hollbruk” dhe aktori i shumë dashur Hal Holbrook nuk ka qenë i gatshëm të dëshmojë), dhe fakti se “në disa raste, i akuzuari shprehu keqardhjen e tij” (paragrafi 6059). Mosha e tij është marrë si rrethanë lehtësuese.
Dënimi ICTY-së është gjithashtu i lidhur me praktikat e dënimit që mbizotëronin në Jugosllavi, të cilat për këto krime ishin të paqarta – gjykatësit theksojnë se “Neni 141 i Kodit Penal të RSFJ e ndalonte gjenocidin, Neni 142 ndalon krime lufte kundër popullsisë civile, Neni 143 ndalonte krime lufte kundër të plagosurve dhe të sëmurëve, dhe Neni 144 ndalonte krimet e luftës kundër të burgosurve të luftës. Shkeljet sipas neneve 141, 142, 143 dhe 144 të Kodit Penal të RSFJ-së ishin të dënueshme me burgim me jo më pak se pesë vjet burg ose me dënim me vdekje” (paragrafi 6042). Pra, “diçka midis pesë vjet burg dhe dënimit me vdekje” të jep shumë liri veprimi, sidomos kur ka mungesë përvojash të mëparshme.
Ne mund të shtojmë këtu se një dënim 40 me 40 vjet burg (minus 8 vjet që ai tashmë i ka kryer, ngelen 32 vjet, minus “bonusin Meron” për lirimin automatik pas vuajtjes së dy të tretave të dënimit, ngelen 19 vjet) nuk do të thotë domosdoshmërish më pak burg sesa “një dënim me burgim të përjetshëm”. Një dënim i përjetshëm në fakt nuk do të thotë se i burgosuri do të mbahet në burg deri në vdekje. Kjo është për shkak se nëse jeni një ushtar në një nga njësitë e komanduara nga Karaxhiçi, nuk e dini se kur do të vdesin njerëz të tjerë. Pra, dënimi me burgim të përjetshëm në përgjithësi interpretohet si një maksimum arbitrar i përcaktuar nga faktorë të tillë si jetëgjatësia dhe, në rastin e ICTY-së, procedurat tejet të buta dënuese të RSFJ-së. Pra, këta faktorë, në fakt, mund ta bëjnë një “dënim me burgim të përjetshëm” në mënyrë të konsiderueshme më të shkurtër se 19 vitet e parashikuara për Karaxhiçin.
Në këtë kuptim, mund të thuhet se fakti që Karaxhiçi nuk mori dënim me burgim të përjetshëm ka kryesisht një kuptim simbolik. Kjo është e komplikuar nga fakti se gjasat që ai të jetojë edhe 19 vjet, janë statistikisht të ulëta. Por – të thuash se diçka ka një kuptim simbolik nuk është njësoj si të thuash se nuk ka kuptim. Në radhë të parë, ekziston një ndarje e qartë midis seriozitetit ekstrem të veprave penale dhe dënimit të limituar. Në radhë të dytë, çështjet simbolike janë çështjet për të cilat njerëzit (kudo, por sidomos në rajon) kanë më pak gjasa të tërhiqen.
A do të ketë apelim të vendimit?
A do të ketë apelim të çështjes? A është qeni im komik? Aty ku ka të drejtë për apelim, do të ketë apelim.
Duhet të jetë njerëzit të kënaqur?
Pra është Gjykata pro-serbe, anti-serbe, e moderuar mbi Klingonët apo çfarë? Asnjëra prej tyre dhe shumë prej njerëzve që thonë se vendimi është një vendi mbi një grup të konceptuar në mënyrë abstrakte si etnokombëtar, thjesht nuk e dinë se për çfarë ata po flasin. Injorojini me me përbuzjen që meritojnë.
Dhe më lejoni të bëj një vëzhgim në lidhje me pretendimet e paragjykimeve, sidomos ato në bazë të identitetit: ata mund të kenë pak vlerë për të parashikuar diçka që mund të ndodhë në të ardhmen (“Maria po vjen për darkë të premten dhe ajo është katolike, kështu që ndoshta ajo do peshk”), por ato nuk kanë asnjë vlerë në të gjitha në sqarimin e fakteve që kanë ndodhur tashmë (“Maria ka pjekur peshk sepse ajo është katolike”). Kjo vlen për çfarëdo lidhje të pakuptimtë që njerëzit mund të përdorin për të shpjeguar vendimin (“kryetari i trupit gjykues është korean dhe ata janë xhelozë ndaj serbëve, sepse lakra e tyre turshi është më e butë”) dhe gjithashtu njerëzit që duan të flasin budallallëqe me qëllim, me qëllime bëjnë thirrje të pakuptimta (“kam biseduar me dikë që ka qenë i lidhur ngushtë me këtë lloj politike ekstremiste për vite me radhë dhe për këtë arsye unë e di se çfarë mendon i gjithë grupi”). Për të shpjeguar dukuritë ju duhet të angazhohen me substancën.
Përsa i përket çështjes konkrete nëse njerëzit duhet të jenë të kënaqur, kush jam unë që t’i them njerëzve se çfarë duhet t’i kënaqë ata? Disa njerëz do të jenë të kënaqur ose të pakënaqur me aktvendimet mbi akuza të veçanta apo me gjatësinë apo shkurtësinë e dënimit. Disa njerëz do të jenë të kënaqur se Gjykata e Hagës ka përfunduar më në fund një gjykim të vërtetë të madh. Disa njerëz do të shihni dënimin mbi 10 nga 11 akuza si një fitore të pjesshme, disa do të shihni një humbje simbolike në çështjen e gjenocidit si një humbje dërrmuese. Shumica e njerëzve, për fat të keq, të paktën në afat të shkurtër, do të shihni këtë apo ndonjë ngjarje tjetër, si konfirmim i asaj që ata e kanë besuar të gjithë së bashku.
Ajo që unë mund të jem në gjendje të sugjeroj për njerëzit që nuk janë të sigurt nëse janë të kënaqur, është kjo: masa e suksesit apo dështimit të këtij aktvendimi nuk do të jetë atje ku Radovan Karaxhiç jeton në mes të tashmes dhe vdekjes, apo në atë që një grumbull politikanësh në kërkim të vetes do të jenë në javën apo muajin e ardhshëm. Do të varet nëse, në afat të gjatë, faktet që janë krijuar nga një kombinim i hetimit dhe argumentit do të mund të hyjnë në të kuptuarit dhe do të fillojnë të sigurojnë një bazë për diskutim dhe njohje të ndërsjellë në mesin e njerëzve të cilët janë mësuar në mënyrë agresive nga një falangën e institucioneve që i kanë bërë ata gjithmonë ta mendojnë veten si viktima dhe njerëzit rreth tyre si armiqtë e tyre. Nëse kjo do të ndodhë varet shumë më pak në atë që do të bëjë Gjykata e Hagës dhe më tepër nga ajo që do të bëjnë mjediset sociale dhe politike në të cilat njerëzit jetojnë.
Ndoshta ia vlen të shtohet një tjetër pikë: ndoshta nuk është një ide e mirë të kërkosh për kënaqësi nga ligji.
Çfarë bën kjo për historinë dhe pajtimin?
Le të fillojmë me historinë, sepse është pjesa më e lehtë.
Së pari, vendimi merr parasysh prova dokumentare në lidhje me krimet e shkallës së gjerë – megjithëse të kufizuara në Bosnje-Hercegovinë. Efektivisht bën atë që vendimi i gjyqit të Sllobodan Millosheviçit duhej të kishte bërë nëse gjyqi nuk do të vazhdonte më shumë se jeta e të pandehurit. Në fund kjo shkallë detajesh do të ketë më shumë rëndësi sesa vendimet nëse duhej dënuar apo jo apo nëse është një krim i këtij apo atij lloji. Puna më e vlefshme këtu u krye jo nga avokatët që u ulën në gjyq, por nga kërkuesit që mblodhën material të dobishëm.
Vendimi vazhdon me narrativën e krijuar në gjykatë se konflikti në Bosnje-Hercegovinë ishte një luftë civile, duke zbuluar se pavarësisht provave të shumta të koordinimit, përfaqësimit politik, armatimit, stërvitjes, financimit dhe shembujve të përsëritur të ndikimit direkt politik, as Sllobodan Millosheviç (paragrafi 3460) as të besuarit e tij Jovica Stanisiç dhe Franko Simatoviç (paragrafi 3461) nuk ishin pjesë e sipërmarrje të përbashkët kriminale (por vartësit e tyre Shesheli dhe Arkani ishin, sipas paragrafit 3459).
Sa për pajtimin, ne kemi parë dy lloj deklaratash publike. Lloji i parë ishte banaliteti i politikanëve globalë që shprehnin një shpresë të vakët që vendimi do të kontribuonte disi në pajtim. Këto deklarata ishin të pavlera. Lloji i dytë ishte nga politikanët në rajon që nuk bëjnë asgjë për të promovuar pajtimin të cilët thanë se vendimi nuk e promovon atë. Këto deklarata janë po ashtu pa vlerë.
Këto lloj deklaratash tregojnë për diçka që është e qartë: asgjë vendim, mbi asnjë çështje nga asnjë gjykatë nuk do të zëvendësojë dështimin e plotë të institucioneve në punën për pajtimin. Ata mund të fillonin përpara se Karaxhiçi të gjykohej. Mund ta bënin edhe nëse përfundimi i gjyqit do të ishte ndryshe. Mund ta bënin edhe nëse Karaxhiçi nuk do të ishte gjykuar kurrë. Mund ta bëjnë edhe tani.