Një grup aktivistësh rumunë janë shndërruar në një forcë që duhet marrë parasysh në luftën për mbrojtjen e kostumit tradicional nga përvetësimi kulturor.
Andreea Tanasescu nuk kishte asnjë ide se çfarë po fillonte kur, në vitin 2011, ajo ngarkoi në Facebook një fotografi të mikeshës së saj më të mirë që mbante në krahë fëmijën e saj në gjumë.
Shoqja e saj kishte veshur një këmishë të bardhë me shpatullat jashtë dhe kishte një qëndisje të ndërlikuar karakteristike të një bluze tradicionale rumune, një veshje e dashur nga rumunët si një simbol unik i identitetit kombëtar dhe mijëra vjet histori, por një që është huazuar nga më shumë se disa stilistë të huaj të modës së kohëve të fundit.
Fotoja u shpërnda dhe u pëlqye aq shumë, saqë Tanasescu vendosi që bluza meritonte faqen e vet të fansave në Facebook.
Shtatë vjet dhe 150,000 ndjekësh më vonë, faqja La Blouse Roumaine është tani një zë i madh në një debat global mbi mbrojtjen e veshjeve tradicionale, një zonë gri në fushën e pronësisë intelektuale dhe një që ka përfshirë disa prej emrave më të mëdhenj në modë.
Vetëm vitin e kaluar, aktivistët e La Blouse Roumaine vunë në shënjestër stilistin amerikan Tory Burch dhe Maria Grazia Chiuri të Dior, duke bashkuar forcat me komunitetet indigjene në mbarë botën duke kërkuar njohje për kostumet tradicionale që kanë sfiluar në pasarelat e Nju Jorkut, Londrës dhe Parisit shpesh pa meritat e duhura.
Në qershor të vitit 2017, me La Blouse Roumaine që i ishte qepur pas keqazi, Burch nxori një korrigjim pasi një nga dizajent e saj u identifikua si frymëzuar nga Afrika, kur ishte pothuajse identike me një pallto të shekullit të 20-të të veshur nga princesha rumune Maria, e cila u bë Mbretëreshë e Jugosllavisë. Palltoja është e ekspozuar në Muzeun Metropolitan në Nju Jork.
Burch e pranoi me vonesë “pallton e bukur rumune që frymëzoi një nga modelet” në koleksionin e saj Resort 2018, por Tanasescu tha se për fat të keq “jo të gjithë stilistët janë aq të hapur për të dhënë merita”.
Kjo është një betejë e luajtur në shtëpitë e modës Haute couture të Europës Perëndimore dhe fabrikat e veshjeve me kosto të ulët të Indisë, me rreziqe të mëdha për artizanët dhe komunitetet indigjene për të cilët po shkatërrohen shekuj të tërë traditë dhe jetesë.
“Problemi themelor është dizajni tradicional që përdoret si një mall për të nxjerrë përfitime dhe përfitime komerciale vetëm për agjentët tregtarë,” tha ekspertja ligjore rumune Monica Bota Moisin me bazë në Berlin, “ndërkohë që s’i jep asgjë komunitetit burimor”.
Nga Matisse, te Yves Saint Laurent
La Blouse Roumaine e merr emrin dhe fotografinë e profilit të saj në Facebook nga një pikturë e Henry Matisse e vitit 1940 që ndodhet në Qendrën Pompidou në Paris.
Matisse u frymëzua nga anëtarët e fisnikërisë rumune që jetonin në kryeqytetin francez në atë kohë. Anëtarët e familjes mbretërore rumune në fillim të shekullit të 20-të filluan të vishnin kostume tradicionale, kur Ballkani shijonte një ndikim të jashtëzakonshëm në tendencat e modës europiane.
Edhe nën komunizëm pas Luftës së Dytë Botërore, kooperativat e vogla në Rumani prodhuan rroba të frymëzuara nga artizanët, përfshirë bluza që u eksportuan në Europën Perëndimore.
Në vitin 1981, Yves Saint Laurent nderoi portretin e Matisse në koleksionin e tij vjeshtë/dimër dhe që atëherë kostumi tradicional rumun ka frymëzuar stilistë duke filluar nga Jean Paul Gaultier deri te Oscar de la Renta.
Në vitin 2012, Vogue paraqiti një fotografi të këngëtares Adele e cila kishte veshur një bluzë të Tom Ford bazuar në një bluzë nga rajoni i Transilvanisë të Rumanisë.
Atëherë nisi lëvizja e Tanasescut. Ajo u rrit çdo ditë, kujton ajo, madje duke nxitur çiftet koreane të vinin në Rumani për t’u martuar me veshje tradicionale.
Por jo të gjithë japin merita dhe kanë nevojë për pak nxitje ligjore për ta bërë këtë.
Ndërsa disa ushqime dhe verë – nga shampanja te proshuta Para – gëzojnë një status të mbrojtur, me origjinën e tyre gjeografike të mishëruar në ligjin e Bashkimit Europian, artizanët autentikë të kostumeve tradicionale shpesh lihen ta mbrojnë vetë veten e tyre.
BE-ja, në të cilën Rumania është anëtare, po shqyrton zbatimin e mbrojtjes ndaj mallrave jo bujqësore, ndërsa komunitetet indigjene në mbarë botën kanë lobuar në Organizatën Botërore të Pronësisë Intelektuale të OKB-së, WIPO, për të mos i lejuar njerëzit të përfitojnë nga përvetësimi kulturor.
Por progresi në të dyja frontet është i ngadaltë.
Dior apo Bihor?
Shprehjet kulturore, siç janë kostumet folklorike, zhvillohen për qindra vjet si punë e shumë njerëzve nga shumë vende të ndryshme, tha Tudor Salagean, drejtor i Muzeut Etnografik të Transilvanisë në qytetin e Kluzhit në Rumaninë veriperëndimore dhe një mbështetës i lëvizjes kundër përvetësimit kulturor.
“Ka pasur konferenca dhe debate mbi këtë temë për dekada me radhë,” tha ai, “por nuk ka pasur kurrë asnjë rezultat, sidomos sepse është e vështirë të gjurmosh origjinën e një dizajni në një rajon të caktuar.”
Ai përmendi shembullin e një jeleku pa mëngë të bërë me lëkurë deleje i njohur si Bins, nga emri i fshatit ku u krijua – Tara Binsului, në rajonin Bihorit, në perëndim të Kluzhit, pranë kufirit me Hungarinë.
“Unë jam i sigurt se do të ketë ekspertë të cilët mund të gjejnë elementë nga folklori hungarez në jelekët Bins,” tha Salagean. “Është gjithashtu e mundur që dizajnet hungareze të jenë frymëzuar nga këto motive veriore të Transilvanisë, por askush nuk do të jetë kurrë në gjendje ta demonstrojë këtë shkencërisht.”
Jeleku u bë i famshëm kur një koleksion i vitit 2017 nga shtëpia franceze e modës Dior paraqiti një model pothuajse identik me një jelek Bins të ekspozuar në muzeun Salagean, por me një çmim prej 30.000 eurosh.
Aktivistët e La Blouse Roumaine ndanë mijëra fotografi në rrjetet sociale me hashtagun #givecredit dhe i shkruan një letër të hapur Chiurit, drejtoreshës artistike të Diorit, duke e falënderuar atë që zgjodhi kostumin tradicional rumun si frymëzim të saj, por duke i kërkuar asaj që ta pranonte këtë.
Chiuri nuk iu përgjigj letrës dhe Dior nuk u përgjigj kur BIRN i dërgoi një email zyrës së saj të shtypit të selisë së saj në Paris duke kërkuar një koment.
Të nxitur për veprim, revista rumune e modës Beau Monde nisi një projekt këtë vit për t’u mundësuar artizanëve tradicionalë të shesin krijimet e tyre, shpesh rezultat i një pune të lodhshme, në internet. Bihor Couture doli në mars.
“Për vite me radhë shtëpitë e mëdha të modës kanë përdorur frymëzim nga kulturat lokale,” thotë faqja e internetit.
“Ndërsa ka kuptim që të jetë frymëzim, ne mendojmë se është disi e padrejtë që komuniteti që lufton shumë për të mbajtur gjallë traditat e tij të mos marrë asgjë në aspektin e parave apo PR-it. Si rezultat, këto tradita po vdesin.”
Xhaketa që frymëzoi Diorin mund të porositët për një të dhjetën e çmimit të versionit të pasarelës.
Frymëzim apo plagjiaturë?
Por a shkeli Dior ndonjë ligj?
Pa asnjë konventë ndërkombëtare që rregullon të drejtat e pronësisë kulturore, avokatët në disa raste janë angazhuar në çështje të gjata ligjore.
Kur një koleksion i vitit 2015 nga stilistja franceze Isabel Marant përfshinte një bluzë që ngjante shumë me kostumet tradicionale të një komuniteti meksikan Oaxaca, fisi indigjen nuk kishte asnjë mënyrë për të paditur atë direkt. Në vend të kësaj, Marant u dërgua në gjykatë për plagjiaturë nga shtëpia franceze e modës”boho chic” Antik Batik, e cila pretendoi se kishte të drejtën e autorit për dizajnin pasi kishte marrë leje nga komuniteti për ta përdorur atë.
Një gjykatë në Paris hodhi poshtë padinë në fund të vitit 2015. Marant e pranoi që ishte frymëzuar nga kostumi tradicional, por mohoi plagjiaturën.
“Kjo bëri që publiku ta fajësonte për të, por ligjërisht nuk kishte përgjegjësi,” tha Moisin.
Si bashkëthemeluese e Nismës për të Drejtat e Pronës Intelektuale dhe Kulturore, Moisin mbështet njohjen e të drejtave të pronësisë intelektuale kulturore të artizanëve dhe komuniteteve indigjene si kujdestarë të teknikave prodhuese tradicionale dhe stilimeve të veshjeve tradicionale.
Ajo është skeptike në lidhje me faktin nëse mund të aplikohet koncepti i treguesve gjeografikë të BE-së, duke pasur parasysh natyrën fluide të dizajnit të kostumeve tradicionale.
“Dizajnet indigjene kanë nevojë për një sistem sui generis,” tha Moisin për BIRN.
Ajo tha se debati brenda WIPO mund të çojë në një konventë ndërkombëtare, por që, “ndërsa shumica e shteteve janë pro një marrëveshjeje, ky qëndrim nuk është unanim.”
Ideja e “modës etike” është një “koncept i ri, ende jo një rregull,” tha Moisin.
Ndërsa Zambia, për shembull, në vitin 2016 miratoi legjislacionin për “mbrojtjen e njohurive tradicionale, burimeve gjenetike dhe shprehjeve të folklorit”, në Europë “situata është problematike”, tha ajo, duke pasur parasysh se shprehjet tradicionale kulturore përgjithësisht shihen si pjesë e domenin publik.
Kjo i lë ata “të pambrojtur dhe të ekspozuar ndaj çdo lloj shfrytëzimi”.
La Blouse Roumaine, prodhuar në Indi
Në Rumani, koncepti i përvetësimit kulturore nuk ekziston në ligj.
Në hyrje të një stacioni nëntokësor në kryeqytetin e Bukureshtit, Florina Dan ka një dyqan të vogël që shitet bluza rumune të prodhuara në masë në Indi apo Kinë. Me 20 euro një copë, Dan tha se ajo me zor shet dy të tilla në ditë. Ajo filloi t’i shiste ato para katër vjetësh, kur, tha Dan, bluzat ishin kudo në Facebook.
“Ishte kjo faqja, La Blouse Roumaine, dhe të gjitha gratë rumune filluan të vishnin bluzat. Ato ishin kudo,” tha ajo për BIRN.
“Pashë politikane që i kishin veshur ato, ambasadore dhe ministre. Por ata janë shumë të shtrenjta për t’i blerë nga prodhuesit rumunë, sepse janë të vështira për t’i bërë. Qëndisja do javë të tëra dhe pak njerëzve ua mban xhepi të paguajnë 400 lei (rreth 100 euro) për një bluzë.”
Duke folur me keqardhje për ndonjëherë efektet paradoksale të lëvizjes së saj, Tanasescu tha se ajo ishte kontaktuar vazhdimisht nga fabrika indiane veshjesh që ofronin t’i prodhonin bluzat rumune me çmime shumë më të ulëta sesa origjinalet, disa duke thënë se do të përdorin edhe teknika tradicionale rumune.
Në vitin 2015, një kompani e regjistruar në shtetin Rajasthan në veri të Indisë, filloi të ofronte bluza rumune në faqen kineze të shitjeve në internet Alibaba për tre dollarë copa për një porosi minimale prej 100 copë.
Një zyrtar i kompanisë, i cili foli në kushte anonimiteti, tha se biznesi po lulëzonte dhe kompania kishte marrë shumë porosi nga Rumania. Përveç bluzës rumune, kompania po ashtu prodhon ponços meksikan, abayas të qëndisur me perla dhe bluza të frymëzuara nga ukrainasit.
“Ne thjesht ofrojmë një çmim shumë konkurrues,” tha zyrtari.
Globalizimi, tha Tanasescu, “favorizon modën e shpejtë”, por ngatërron “origjinën kulturore” të veshjeve.
Nga ana e saj, ministria e kulturës e Rumanisë tha për BIRN se një shtëpi mode mund të frymëzohet nga kostumet tradicionale folklorike, “por nuk mund të krijojë ose kopjojë asnjë produkt tradicional”. Por nuk ka asnjë ligj që artizanët mund ta përdorin për të mbrojtur punën e tyre.
Salagean, nga Muzeu Etnografik në Kluzh, tha se një zgjidhje e mundshme do të ishte zhvillimi nga ana e UNESCO-s i konceptit të “Thesare të Qenieve Njerëzore” me një fond për të mbështetur artizanët.
Thesaret e Qeneve Njerëzore është një program që inkurajon shtetet që të njohin zyrtarisht praktikuesit e artizanatit tradicional. Aktualisht në Rumani janë 43, por nuk marrin mbështetje financiare nga shteti.
Në 2016, 12,000 njerëz nënshkruan një peticion duke bërë thirrje që bluza rumune të përfshihet në Listën e Trashëgimisë Kulturore të UNESCO-s. Qeveritë e Rumanisë dhe të Moldavisë fqinje, të cilat ndajnë një gjuhë të përbashkët dhe shumë tradita të njëjta kulturore, kanë përgatitur dokumentacionin e nevojshëm, por ende nuk e kanë dorëzuar kërkesën në UNESCO për shkak të mosmarrëveshjeve midis ekspertëve dhe zyrtarëve të ministrisë rumune të kulturës.
Tanasescu tha se dërgimi i peticioneve shtëpive të huaja të modës ishte një çështje “diplomacie kulturore”. Pjesa e vështirë, tha ajo, ishte të bëje qeverinë e Rumanisë të ngrihej në këmbë për ruajtësit e traditave të saj.
“Është më e lehtë të bësh Tory Burch të pranojë gabimin e saj,” tha ajo, “sesa të detyrosh qeverinë rumune të bëjë diçka për këtë.”