Resorti Haludovo në ishullin kroat të Krkut ishte “i hapur për të gjithë”, por shembulli i tij i mrekullueshëm i modernizmit jugosllav ndoqi rrugën e vendit që e ndërtoi atë.
Në ishullin kroat të Krkut ndodhen gërmadhat e një resorti të rrënuar po aq të mahnitshëm sa ishte edhe kur u ndërtua.
Resorti Haludovo dikur ishte një shembull i shkëlqyeshëm i “utopisë prej betoni” të arkitekturës jugosllave, i ndërtuar në vitin 1972 për plaibojtë amerikanë dhe kumarxhinjtë e fundjavave, sie dhe për të famshmit vendas dhe familjet e zakonshme të Jugosllavisë socialiste.
Një pallat kënaqësish mbi 100,000 metra katrorë, ose sa 15 fusha futbolli, Haludovo aktualisht ka një ekspozitë të dedikuar arkitekturës moderniste jugosllave në Muzeun e Artit Modern në Nju Jork.
Por aty ku MoMA shikon meritat e saj arkitekturore dhe të huajt mbushin Instagramet e tyre me muret e tij të mbushura me grafiti dhe tulla të ciflosura, shteti duket si indiferent ndaj shkatërrimit të Haludovos, ashtu siç është për federatën socialiste të Kroacisë të ndarë një çerek shekulli më parë.
Sot resorti ndodhet mbi qytetin e Malinskës si një simbol i ngritjes dhe rënies së vendit që e krijoi atë.
“Ky kompleks luksoz ishte i hapur për të gjithë,” tha kritiku i arkitekturës Maroje Mrduljas, bashkë-autor i serisë së dokumentarëve kroatë të vitit 2016 “Slumbering Concrete”. “Ishte shumë i rëndësishëm për komunitetin lokal dhe ishte pjesë e trendeve globale.”
“Uljet dhe ngritjet e saj janë të pabesueshme. Ato gjurmojnë situatat me të cilat është përballur shoqëria jonë gjatë gjysmës së shekullit të kaluar.”
Modelet e “Penthouse”
Slumbering Concrete hapet me xhamat e thyer dhe dritaret e hapura të Haludovos në një episod të titulluar “Socializmi takohet me kapitalizmin”.
Haludovo ishte pjesë e një bumi ndërtimesh turistike në brigjet e Adriatikut të Jugosllavisë në vitet 1970, kur turistët perëndimorë dhe të famshmit e Hollivudit u dyndën në ujërat e kaltra të një shteti socialist të balancuar mes Lindjes dhe Perëndimit.
I projektuar nga arkitekti i njohur kroat Boris Magas, i cili vdiq në vitin 2013, dhe pjesërisht i financuar nga themeluesi amerikan i revistës për të rritur “Penthouse”, Bob Guccione, ai u ndërtua si një qytet i pavarur me dy hotele, një “fshat peshkatarësh” dhe një periferi të rrethuar me vila. Kishte një kazino, një fushë bulingu, pishinë, pistë vallëzimi dhe më shumë.
Sipas dokumentarit, përzierja e të ftuarve “ishte një kombinim i pabesueshëm i mundur vetëm këtu dhe në gjysmën e parë të viteve 1970”.
Guccione solli njerëz të famshëm, mirëprititi dhe shërbeu me modelet e “Penthouse”-it të tij të veshura me uniforma shërbyesesh franceze, derisa klubi Penthouse Adriatic në Hotel Palace të Haludovos falimentoi brenda një viti nga hapja kompleksit në vitin 1972.
Haludovo humbi ca nga shkëlqimi i tij, por vazhdoi të punonte për dy dekadat e ardhshme. Më pas erdhi lufta, dhe ndërsa Jugosllavia u shpërbë, ashtu ndodhi edhe me Haludovon
Lufta dhe privatizimi
I privuar nga turistët nga lufta e Kroacisë 1991-1995, resorti strehoi refugjatë.
Ai ra në duart e Fondit Kroat të Privatizimit para se biznesmeni Bozidar Androcec të blinte shumicën e aksioneve nëpërmjet kompanisë së tij Boman AG në vitin 1996. Haludovo përfundoi në duart e qindra kompanive të tjera të shitura nga shtetet e lindura nga shpërbërja e Jugosllavisë.
Pak nga pak, Androcec shiti 9 pjesë të pronës Haludovo dhe i pushoi nga puna punonjësit.
Ai tani është në gjyq, i akuzuar për marrjen e një huaje të madhe në vitin 1997 për të investuar në resort, vetëm për ta shpenzuar atë diku tjetër. Ai mohon çdo lloj shkeljeje.
E gjendur përsëri në duart e shtetit, një shumicë e aksioneve të Haludovos u shit përsëri në fillim të viteve 2000, këtë herë biznesmenit armen-rus Ara Abramyan dhe kompanisë të regjistruar në Qipro Isletta Trading Limited. Në vitin 2002, Abramyan shembi një nga dy hotelet, Tamaris, 13 vila në Fshatin e Peshkatarit dhe shiti përmbajtjen e hotelit tjetër, Palace.
“Fillimisht, kuzhinën dhe pajisjet e kuzhinës në Hotel Palace, pastaj tavolinat dhe karriget nga restoranti. Pastaj televizorët, shandanët, krevatet… Gjithçka u shit,” tha Vesna Stropin, kreu i Këshillit të Punëtorëve të Haludovos, në një episod të vitit 2010 të programit televiziv kroat Latinica.
Në vitin 2007, Abramyan ia shiti 54.59 për qind të kompanisë Bitmass Limited, një kompani e regjistruar në parajsën e fiskale Ishullin e Manit. Ai mbetet një anëtar i bordit. Pjesa e vetme e kompleksit që nuk është shkatërruar janë pjesa tjetër e apartamenteve të Fshatit të Peshkatarit.
“Duhet të pyesim se kush e shiti Haludovon dhe pse ia shitën këtyre njerëzve,” tha Mrduljas. “Nuk mund të parashikonin ata se do të kishte probleme? Pse t’ua shesin njerëzve që nuk kanë fare lidhje me turizmin?”
Eduard Andriç, kryetari i Sindikatës së Turizmit dhe Shërbimeve të Kroacisë, tha për BIRN:
“Ky është një shembull privatizimi të keq. Kushtet për pronarin nuk janë të specifikuara dhe nuk ka sanksionet në rast se ata nuk i përmbushin ato.”
Andriç tha se nuk kishte kontakt me punëtorët e mbetur, të cilët ai tha se ndoshta arrinin në një duzinë. Thirrjet që qeveria të ndërhyjë kanë rënë në vesh të shurdhër.
Në janar ministri kroat i turizmit, Gari Capelli, tha se shteti do të gjente një zgjidhje për Haludovon, por nuk dha detaje.
BIRN e pyeti ministrinë se cilat ishin planet e tyre, por nuk mori asnjë përgjigje deri në kohën e botimit të këtij artikulli.
Një parajsë fotografike
Mrduljas tha se mundësitë ishin të limituara.
“Në disa raste kishte ide për të taksuar pasuri të papërdorura dhe pasuri të patundshme, por kurrë nuk shkoi shumë më tej sesa premtime parazgjedhore,” tha ai. Përpjekjet e ruajtjes janë gjithashtu të komplikuara.
“Nuk është e mundur ta mbrosh atë në të njëjtën mënyrë që të mbrohet një kishë gotike ose një ndërtesë moderniste në të cilën jetojnë njerëz.”
Mrduljas, një këshilltar në ekspozitën e MoMA, u ankua për vëmendjen e paktë të mediave që ka marrë ekspozita në Kroaci – një reflektim, tha ai, i shpërfilljes zyrtare të vendit për Jugosllavinë dhe trashëgiminë e saj.
Zagrebi, megjithatë, po organizon retrospektivën e tij Haludovo në Muzeun e Arkitekturës, duke ekspozuar fotografi nga viti 1987 dhe 2018 dhe e cila do të vazhdojë deri më 19 shtator.
Rrënojat kanë frymëzuar shumë fotografë.
“Natyra po rritet në mënyrë të pakontrolluar, e mbushur dhe fisnike, duke krijuar një sfond të pazakontë për poezinë arkitekturore monumentale të Magasit,” tha Jasenko Rasol, një fotograf që ka punuar gjatë në vend dhe thotë se është i nxitur nga një magjepsje me padrejtësitë e tranzicionit të rajonit dhe proceset e privatizimit.
Nela Laptos, fotografe dhe administratore e faqes së fansave në Facebook Kroacia e Braktisur, tha se Haludovo ishte një ndikim i madh kur ajo filloi të eksploronte rrënojat e Jugosllavisë në Kroaci.
“Prindërit dhe gjyshërit e mi më kanë treguar për festat e kërcimit në Haludovo,” tha Laptos për BIRN.
“Ata shkonin atje sepse hoteli ishte gjithashtu i hapur për vendasit, jo vetëm për të ftuarit e huaj.”