Këtë qershor shqiptarët në Mal të Zi shënuan 50-vjetorin e Besëlidhjes së Malësisë ku u mor një zotimi historik për të hequr dorë nga gjakmarrja, e cila kishte shkatërruar komunitetet e tyre për shekuj me radhë.
Komuniteti etnik shqiptar i Malit të Zi është krenar për mënyrën se si ata kanë mbajtur një marrëveshje të arritur 50 vjet më parë, në qershor 1970, për të ndaluar gjakmarrjen që për shekuj me radhë ngujoi komunitetet atje në konflikte gjysmë të harruara.
Më 28 qershor 1970, fise dhe familje nga zona me shumicë etnike shqiptare e Malësisë në afërsi të Podgoricës njoftuan “Besëlidhjen e Malësisë”.
Ata u zotuan të hiqnin dorë nga kodi i tyre i lashtë dhe t’i jepnin më në fund vrasjeve të pamëshirshme të njerëzve të pafajshëm.
Një nga pjesëmarrësit e Besëlidhjes, Martin Ivezaj, tha se njerëzit e Malësisë e kishin mbajtur fjalën e tyre. “Ne vendosëm të bënim një marrëveshje rreth besës, e cila është pjesë e një tradite që e respektojnë shumica e shqiptarëve. Tashmë kanë kaluar 50 vjet dhe unë dhe të gjithë të tjerët në Malësi mund të dëshmojmë se si njerëzit e mbajtën premtimin e tyre”, tha Ivezaj për BIRN.
Gjakmarrja shkaktoi mijëra vdekje
Gjatë disa shekujve, tradita e vrasjeve sy për sy u përhap në të gjithë Shqipërinë, Kosovën dhe pjesë të Malit të Zi dhe është akoma e pranishme në disa prej këtyre komuniteteve.
Sipas traditës, familje të tëra mbahen përgjegjëse, ose fajtore, për veprimet e ndonjë prej anëtarëve të tjerë të tyre. Vrasjet për gjakmarrje besohet se kanë shkaktuar mijëra vdekje, në disa raste duke shuar familje të tëra.
Vrasjet për gjakmarrje bazohen në të ashtuquajturin Kanuni i Lekë Dukagjinit, i krijuar në shekullin XV midis fiseve të veriut të Shqipërisë, nga një fisnik vendas i quajtur Lekë Dukagjini.
Sipas Kanunit, familja e një personi të vrarë e kishte për detyrë të hakmerrej për vrasjen dhe viktimat mund të ishin çdo anëtar mashkull mbi 18 vjeç i familjes së vrasësit.
Një imam vendas dhe pjesëmarrës në marrëveshje, Rexhep Lika, tha se kjo kishte shkaktuar një sërë hakmarrjes të dhunshme në Malësi dhe madje edhe jashtë saj.
“Për shekuj me radhë, në Malësi kishte gjakmarrje dhe vrasje të njerëzve të pafajshëm”, tha ai për BIRN.
“Më vonë, ndërsa kufijtë u hapën dhe njerëzit tanë shkuan në Shtetet e Bashkuara dhe vendet e tjera, konflikte lindën në Shtetet e Bashkuara, por njerëzit vriteshin në Malësi dhe anasjelltas”, tha Lika për BIRN.
Fiset dhe vëllazëritë ndalën grindjet vdekjeprurëse
Gjatë gjysmës së parë të vitit 1970, u formua një bord koordinimi për të biseduar me familjet, fiset dhe vëllazëritë për ndalimin e mosmarrëveshjeve vdekjeprurëse.
Në kryesimin e takimit morën pjesë figura lokale përfshirë Gergj Daku Gjokaj, klerikë katolikë si frat Gjergj Marstjepaj dhe drejtues të komunitetit islamik si Rexhep Lika.
Mbledhja përfundimtare u parapri nga takime me fshatra, vëllazëri dhe fise në të gjithë Malësinë. Pas disa muajsh bisedime, mbledhja e fundit u mbajt në një kinema lokale në Tuz me qindra pjesëmarrës.
Kreu i bordit të koordinimit, Gjergj Daku Gjokaj, u bëri thirrje pjesëmarrësve t’i jepnin fund gjakmarrjes që kishte shkaktuar vdekjen e dhjetëra të rinjve. Në atë kohë, 40 familje në Malësi ishin prekur nga gjakmarrja dhe të paktën 150 njerëz ishin vrarë jashtë vendit.
“Ligjet tona tradicionale dërguan në varr para kohe shumë nga vëllezërit tanë. Nuk është e nevojshme që çdo problem të zgjidhet me armë”, tha Daku në mbledhje.
Në mbledhjen e tyre të fundit, të gjithë përfaqësuesit njëzëri ranë dakord se vrasjet duhet të ndëshkohen nga shteti, jo nga ligjet tradicionale.
Më 28 qershor 1970, u shpall “Besëlidhja e Malësisë”. Ajo thoshte se “hakmarrja” do të kryhej nga shteti dhe se familjet nuk duhet të rrezikohen nga hakmarrjet personale.
Sipas marrëveshjes, pasi një vrasës vuan dënimin e tij me burg, ai nuk duhet të marrë ndihmë nga të afërmit e tij, pasi ai do të vazhdojë të jetë fajtor për të gjithë pjesën tjetër të jetës së tij dhe se duhet të kujdeset vetë për veten e tij.
Vrasja në Podgoricë e vuri në provë marrëveshjen
Autori i librit “Tridhjetë vjet të Besëlidhjes”, Nikolle Berishaj, tha se ky ishte akti i parë i tillë midis shqiptarëve kudo në rajon.
“Besëlidhja ishte, në praktikë, një marrëveshje sistematike, e cila i dha fund akteve të hakmarrjes. Më vonë në Kosovë pati me qindra pajtime, por nuk kishte asgjë që i bënte njerëzit të ndalonin vrasjet siç bëmë ne”, tha ai për BIRN.
Marrëveshja u vu në provë vetëm dy ditë pas mbledhjes në Tuz. Më 30 qershor 1970, Mark Kola Lucaj vrau Leke Kola Gojcajn ndërsa ai ishte duke shkuar në punë. Disa media raportuan se marrëveshja në atë moment kishte marrë fund.
Mijëra njerëz u mblodhën në funeralin e Gojçajt për të dëgjuar se çfarë do të thoshte xhaxhai i tij, Nuo Vuksani Gojcaj, për hakmarrjen. Një nga pjesëmarrësit e Besëlidhjes dhe një anëtar i këshillit të pajtimit, Liko Mani Cunmulaj, tha se Juncaj mori një vendim historik për të ardhmen e Malësisë.
“Ai falënderoi Malësinë dhe i edhi keq për veten dhe vëllazërinë e tij. Pastaj u ngrit dhe tha: ‘Vëllai im u vra, por ai është i vogël në krahasim me Malësinë. Malësia është shumë e madhe dhe unë do ta fal vëllain tim për Malësinë. Malësia le të vazhdojë në rrugën që ka vendosur.’ Të gjithë e duartrokitëm”, tha tha Cunmulaj për BIRN.
Që prej marrëveshjes, grindet midis familjeve në Malësi kanë rënë ndjeshëm. Ka pasur disa vrasje lokale, por jo më gjakmarrje.
Gjakmarrja ende realitet në Kosovë dhe Shqipëri
Pavarësisht marrëveshjes në Malësi, gjakmarrja është akoma një realitet si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri. Në Shqipëri, më shumë se 1,600 familje jetojnë nën një dënim me vdekje të përhershme për shkak të gjakmarrjes. Para vitit 1992, kur fushata e pajtimit në Kosovë mbaroi, atje ishin vrarë të paktën 1,200 vetë.
Rexhep Lika mendon se ka ardhur koha që të gjithë shqiptarët në rajon të bien dakord për ta ndalur gjakmarrjen.
“Tani nuk ka nevojë të hakmerret sepse policia dhe shteti bëjnë punën e tyre,” tha ai.
“Mendoj se shqiptarët do ta marrin një ditë këtë vendim, sepse nuk është e nevojshme të vriten njerëz, siç ndodh akoma në Shqipëri, Kosovë dhe gjetkë”, përfundoi Lika.
