Libri i Lea Ypit Të lirë: Të rritesh në fund të historisë ka hasur në një pritje armiqësore në vendin e saj, Shqipërinë, dhe është e lehtë të kuptohet arsyeja përse. Vetëpërshkrimi i saj si “profesoreshë shqiptare marksiste e teorisë politike në London School of Economics” i thotë të gjitha.
Teksa lexoja librin e Ypit, më goditi paralelizmi midis jetës së saj dhe asaj të Viktor Kravchenkos, zyrtarit sovjetik që dezertoi gjatë vizitës në Nju Jork në vitin 1944. Memoaret e tij të famshme më të shitura, “Zgjodha lirinë”, u bënë rrëfimi i parë i rëndësishëm okular i tmerreve të stalinizmi, duke filluar me përshkrimin e tij të detajuar të Holodomorit (urisë) në Ukrainë në fillim të viteve 1930. Ende një besimtar i vërtetë në atë kohë, Kravchenko kishte marrë pjesë në zbatimin e kolektivizimit dhe për këtë arsye dinte se për çfarë fliste.
Historia e njohur publikisht e Kravchenkos përfundon në vitin 1949, kur ai fitoi triumfalisht një padi të madhe për shpifje kundër një gazete komuniste franceze. Në gjyqin në Paris, sovjetikët sollën ish-gruan e tij që të dëshmonte për korrupsionin e tij, alkoolizmin dhe abuzimin në familje. Gjykata nuk u lëkund, por njerëzit priren të harrojnë atë që ndodhi më pas. Menjëherë pas gjyqit, kur ai u përshëndet në mbarë botën si një hero i Luftës së Ftohtë, Kravchenko u shqetësua thellësisht për gjuetinë antikomuniste të shtrigave që po shpalosej në Shtetet e Bashkuara. Të luftosh stalinizmin me McCarthyism, paralajmëroi ai, ishte të uleshe në nivelin e stalinistëve.
Ndërsa kalonte më shumë kohë në Perëndim, Kravchenko u bë gjithnjë e më i vetëdijshëm për padrejtësitë e veta dhe u fiksua me reformimin e shoqërive demokratike perëndimore nga brenda. Pasi shkroi një vazhdim më pak të njohur të “Zgjodha lirinë”, të titulluar “Zgjodha drejtësinë”, ai filloi një kryqëzatë për të zbuluar një mënyrë të re, më pak shfrytëzuese të prodhimit ekonomik. Ky kërkim e çoi atë në Bolivi, ku ai investoi në një përpjekje të pasuksesshme për të organizuar fermerët e varfër në kolektivë të rinj.
I dërrmuar nga ai dështim, ai u tërhoq në jetën private dhe në fund vrau veten në shtëpinë e tij në Nju Jork. Dhe jo, vetëvrasja e tij nuk ishte për shkak të ndonjë operacioni të poshtër shantazhi të KGB-së. Ishte një shprehje dëshpërimi dhe një provë tjetër se denoncimi i tij origjinal i Bashkimit Sovjetik ka qenë gjithmonë një protestë e vërtetë kundër padrejtësisë.
“Të lirë” e Ypit bën në një vëllim atë që bëri Kravchenko në dy të tillë. Kur Shqipëria hyri në luftën civile në 1997, e gjithë bota e saj u shpërbë. E reduktuar të fshihej në banesën e saj dhe të shkruante një ditar ndërsa jashtë kërciste kallashnikovi, ajo mori një vendim të jashtëzakonshëm: do të studionte filozofi.
Por ajo që është edhe më e jashtëzakonshme është se angazhimi i saj me filozofinë e riktheu atë te marksizmi. Historia e saj dëshmon faktin se kritikët më depërtues të komunizmit kanë qenë shpesh ish-komunistë, për të cilët kritika e “socializmit ekzistues në të vërtetë” ishte thjesht mënyra e vetme për të qëndruar besnikë ndaj angazhimeve të tyre politike.
“Të lirë” u rrit nga një traktat i mëparshëm se si nocionet socialiste dhe liberale të lirisë janë të ndërlidhura dhe është kjo perspektivë që strukturon librin. Pjesa e parë, se si shqiptarët “zgjodhën lirinë”, ofron një kujtim jashtëzakonisht të lexueshëm të fëmijërisë së Ypit në dekadën e fundit të sundimit komunist në Shqipëri. Ndërsa përfshin të gjitha tmerret e jetës së përditshme – mungesat e ushqimit, denoncimet politike, kontrollin dhe dyshimin, torturat dhe dënimet e ashpra – ai ka edhe momente komike. Edhe në kushte kaq të vështira dhe të mjera, njerëzit gjenin mënyra për të ruajtur një sasi të vogël dinjiteti dhe ndershmërie.
Në pjesën e dytë të librit, e cila përshkruan trazirat postkomuniste të Shqipërisë pas vitit 1990, Ypi rrëfen sesi liria e zgjedhur – ose, më mirë, e imponuar – e shqiptarëve nuk arriti të jepte drejtësi. Ajo arrin kulmin në një kapitull për luftën civile të vitit 1997, pikë në të cilën rrëfimi ndërpritet dhe zëvendësohet nga fragmente nga ditari i Ypit. Fuqia e shkrimit të Ypit është se, edhe këtu, ajo po trajton pyetje të mëdha, duke eksploruar sesi projektet ideologjike ambicioze zakonisht përfundojnë jo në triumf, por në konfuzion dhe çorientim.
“Bota ime është po aq larg lirisë sa ajo së cilës u munduan t’i largohen prindërit e mi. Të dyja dështuan. Por dështimet e tyre morën forma të ndryshme, dhe pa i kuptuar ato forma do të mbetemi të gjithë të përçarë. E shkrova këtë histori për të shpjeguar, për t’u pajtuar, për të vazhduar betejën.”
Këtu kemi një përgënjeshtrim ironik të Tezës së 11-të të Marksit mbi Feuerbach-un, i cili vëren në mënyrë të famshme se, “Filozofët deri tani vetëm e kanë interpretuar botën në mënyra të ndryshme; çështja është ta ndryshojmë atë.” Ideja është se njeriu nuk mund ta ndryshojë botën për mirë, nëse nuk e kupton më parë atë. Këtu dështuan nismëtarët e mëdhenj si të projekteve komuniste ashtu edhe të atyre liberale.
Megjithatë, përfundimi që nxjerr Ypi nga ky këndvështrim, nuk është qëndrimi cinik se ndryshimi kuptimplotë është ose i pamundur ose i pashmangshëm. Përkundrazi, është se lufta (për liri) vazhdon dhe do të vazhdojë gjithmonë. Kështu Ypi mendon se i detyrohet “të gjithë njerëzve të së kaluarës që sakrifikuan gjithçka sepse nuk ishin apatikë, nuk ishin cinikë, nuk besonin se gjërat do të të shkojnë në vendin e vet nëse i lë ato të ndjekin rrugën e tyre.”
Këtu qëndron gjendja jonë e vështirë globale. Nëse besojmë se gjërat do të shkojnë në vend të vetë vetëm duke i lënë ato të ndjekin rrugën e tyre, do të përfundojmë me katastrofa të shumta, nga shkatërrimi ekologjik dhe rritja e autoritarizmit deri te kaosi dhe shpërbërja shoqërore. Ypi kanalizon atë që filozofi Giorgio Agamben e quajti “guximi i mungesës së shpresës”, pranimi i tij se optimizmi pasiv është një recetë për vetëkënaqësi, dhe kështu një pengesë për mendimin dhe veprimin kuptimplotë.
Në fund të komunizmit, kishte një shpresë euforike të përhapur se liria dhe demokracia do të sillnin një jetë më të mirë; përfundimisht, megjithatë, shumë e humbën këtë shpresë. Kjo është pika ku fillon puna e vërtetë. Në fund, Ypi nuk ofron ndonjë rrugëdalje të lehtë dhe aty qëndron forca e librit të saj. Një abstinencë e tillë është ajo që e bën atë filozofik. Çështja nuk është të ndryshojmë botën verbërisht. Çështja është, para së gjithash, ta shohim dhe ta kuptojmë atë.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate, 2016. Ripublikimi mund të bëhet vetëm me lejen e Project Syndicate. Freedom Without Justice
