Artisti nga Irlanda e Veriut Anthony Haughey po shënon 20 vjetorin e masakrave të Srebrenicës të vitit 1995 me një film mbi ideologjitë konfliktuale dhe këndvështrimet e debatuara mbi vrasjet.
“Qe goxha tronditëse me të vërtetë kur unë shkova aty për herë të parë,” thotë Haughey, i cili vizitoi fillimisht Bosnjën dhe Hercegovinën më 1998, tri vjet pasi lufta përfundoi.
“Unë mbaj mend se Sarajeva qe shumë e shkatërruar dhe më pas, kur shkoje në zonat rurale, fshatra të tërë qenë fshirë nga faqja e dheut. Qe një skenë e plotë shkatërrimesh,” thotë ai.
“Unë mbaj mend herën e parë që vizitova Srebrenicën, gjë që do të mbetet gjithmonë në mendjen time – një vend i errët, i gjithë qyteti i shkatërruar, era e drurit të djegur nga bombardimet; qe një vend i trishtueshëm, i shkretë.”
Që nga ajo kohë, Haughey është fiksuar nga historia e humbjes dhe e krimit të Srebrenicës. Ai u kthye sërish një dekadë më vonë, më 2010, për të marrë pjesë në një kamp veror për të rinjtë. “Qe ndryshe, industria nuk kishte filluar ende, por qyteza në përgjithësi qe rindërtuar, megjithëse kishte ende gjurmë të luftës,” rikujton ai.
Atij i ka mbresa të veçanta një fjalim që u mbajt nga një nga lektorët e ftuar në kampin veror, një ish paqeruajtës holandez i Kombeve të Bashkuara, i cili qe stacionuar në “zonën e sigurtë” të shpallur nga OKB në kohën kur kjo zonë u pushtua nga forcat serbe të Bosnjës në korrik 1995. Vizita e tij e dytë bëri që ai të peshkohej nga ideja e të bërit të një filmi mbi këtë histori të papërfunduar të vrasjeve masive të boshnjakëve nga forcat e serbëve të Bosnjës.
“unë nuk desha një histori viktimash dhe viktimizuesish – bota e di këtë histori. Ajo që desha është ideologjia, si u krijua historia në këtë moment, si dhe historitë kundërshtuese të cilat janë ndërtuar në narrativat e njerëzve,” shpjegon ai.
“Në film unë desha të hyja dhe të shikoja gjurmët fizuale, qendrën përkujtimore të OKB-së në Potokari, [për viktimat e masakrave] dhe disa nga vendet e masakrave. Kamera është vazhdimisht në lëvizje nëpër vende të ndryshme, duke kërkuar referenca kumbuese vizuale të asaj që ndodhi,” shton ai.
Bashkë me pamjet nga vendet ku njerëzit u vranë, janë edhe dëshmitë e dorës së parë nga disa nga ata që gjendeshin në këto vende në kohën e krimit. Një artikull i kohëve të fundit në një gazetë të Dublinit, Irish Examiner, e përshkroi ndikimin e përgjithshëm të filmit si “trishtues”.
Një nga magjepsjet e Haughey janë “hijet” mbi muret e ish bazës së OKB-së në Potokari – gjurmët e besnikërsë ndaj ish udhëheqësit komunist jugosllav Josip Broz Tito dhe grafitet raciste apo pornografia që kanë lënë pas ushtarët hollandezë.
“Këto shtresa të historisë janë duke rrjedhur nëpër mure. Për mua kjo është një histori e rëndësishme, e cila na shtyn ne të mendojmë mbi fajin, pozicionin e OKB-së dhe Europës te faji,” thotë ajo.
Kjo është arsyeja pse, shpjegon ai, vendosi ta titullojë filmin ‘UNresolved’, (E pazgjidhur nga OKB), një referencë për rolin e OKB-së dhe rezolutën e saj për shpalljen e Srebrenicës “zonë e siguritë”, megjithëse ajo më vonë rezultoi e pasigurtë. Vitin e kaluar, një gjykatë hollandeze vendosi që Hollanda qe përgjegjëse për vdekjet e më shumë se 300 boshnjakëve nga Srebrenica për shkak se trupat e saj paqeruajtëse nuk ia dolën t’i mbrojnë ata.
Një problem tjetër i pazgjidhur është që Haughey eksploron interpretimet e ndryshme mbi krimin e Srebrenicës nga grupimet e ndryshme etnike. Ai beson se vendimet e gjykatës ndërkombëtare, të cilat deklaruan se në Srebrenicë është kryer një gjenocid, duhet të respektohen, por gjithsesi ka hapësirë për të zhvilluar “historitë e ndryshme”.
“Kur mendoj mbi Srebrenicën, e di që ajo është shumë e kundërshtuar. Në Irlandën e Veriut, në mungesë të të vërtetës dhe një këshilli ripajtues, shumë projekte të tregimit të historisë janë zhvilluar nga të gjitha palët. Unë mendoj se ka qenë me të vërtetë interesante dhe unë u përfshova në këtë, dhe ajo që del janë narrativat e kundërta, por ato janë bërë që të qëndrojnë bashkë. Njerëz nga grupime të ndryshme etnike kanë tradita dhe histori të ndryshme dhe unë nuk mund të injoroj asnjërën prej rrëfimeve,” thotë ai.
Haughey, i cili e përshkruan veten si një “artist të angazhuar në shoqëri”, thotë se puna e tij ka qenë gjithmonë mbi sjelljen e historive dhe njerëzve sëbashku: “Për të rrëzuar kufirin mes botës së artit dhe botës reale,” shpjegon ai.
I pyetur nëse ai mendon se eksperienca e tij e të jetuarit në Irlandën e Veriut gjatë konfliktit atje e ka ndihmuar të kuptojë Srebrenicën, Haughey përgjigjet me kujdes: “Unë kam paksa ankth kur e pretendoj këtë, por ndoshta, realiteti është se kur ti ke jetuar përmes një situate konflikti, unë mund të them se jam më i ndjeshëm. Gjithsesi, nuk pretendoj se kam ekspertizë.”
Pavarësisht kësaj ai shton: “Të qenit nga Irlanda e Veriut ndihmon në të kuptuarit se konflikti është një ëështje komplekse, se si njerëzit rindërtojnë jetët e tyre dhe se si një artist sheh se si krijohet historia. Ti mund ta vizualizosh atë, dhe mund ta lexosh atë përmes narrativave.”
Haughey së fundmi ka qenë duke transmetuar ‘UN resolved’ në përpjekjen e tij të parë për ta shfaqur në publik në Limerick të Irlandës dhe shpreson se do të jetë në gjendje ta shfaqë atë në Bosnjë dhe Hercegovinë si dhe në Museun Perandorak të Luftës në Londër.