A ka një nivel kur raporti mes borxhit dhe të ardhurat për familjet apo borxhi si përqindje e BB-së për qeveritë mund të konsiderohet si borxh i “mirë”? Përgjigjja, në të dyja rastet është po, megjithëse numri i saktë varet nga faktorët e caktuar në situatë të caktuar, përfshirë çështjet se kush e ka nën pronësi borxhin dhe për çfarë arsyesh është marrë me borxh.
Gjithsesi, kjo është bërë çështja më e debatueshme dhe më e rëndësishme për momentin për shkak se jo vetëm që borxhet e familjeve dhe borxhi publik janë rritur me shpejtësi që nga viti 2000, por edhe për shkak se borxhet me tepri të qeverive tashmë po konsiderohen si jashtëzakonisht shumë shqetësuese.
Sipas një raporti të vitit 2015 nga McKinsey, borxhi i familjeve në shumë nga ekonomitë e zhvilluara është dyfishuar, në më shumë se 200 për qind të të ardhurave, mes viteve 2000 dhe 2007. Që nga ajo kohë, familjet në vendet më të goditura nga krizat ekonomike të viteve 2008 dhe 2009 kanë shlyer një pjesë të borxhit, por raporti i borxhit me të ardhurat e familjes në të gjitha vendet e zhvilluara ka vijuar të rritet.
Rritja e shpejtë e borxhit të qeverive pasoi krizën e viteve 2008-2009. Për shembull, borxhi i qeverisë së Britanisë u rrit nga 40 për qind e PBB-së në vitin 2007 në 92 për qind sot. Përpjekjet e vazhdueshme të qeverive të mbingarkuara me borxhe për të eliminuar deficitet e tyre kanë bërë që borxhet si përqindje e PBB-së të rriten, për shkak se PBB-të janë zvogëluar, si në rastin e Greqisë, apo rimëkëmbja ekonomike është vonuar, si në rastin e Mbretërisë së Bashkuar.
Para se financa modernte ta bënte të lehtë jetesën e bazuar në para të marra borxh, hyrja në borxhe konsiderohej si diçka imorale. “Nuk duhet të jesh as borxhmarrës dhe as borxhdhënës,” i këshillon Poloni i Shekspirit djalit të tij Laertit. Pritshmëritë për rritje të pandërprerë ekonomike sollën një perspektivë të re. Borxhi me kolateral, i panjohur një shekull më parë, tashmë zë 74 për qind të borxhit të familjeve në vendet e zhvilluara (43 për qind në vendet në zhvillim). Bankat kanë dhënë kredi dhe familjet kanë marrë kredi, a thua se e nesërmja domosdoshmërisht do të jetë më e mirë se sa e sotmja.
Në mënyrë të ngjashme qeveritë pritej që t’i balanconin buxhetet e tyre, me përjashtim të periudhave me luftë. Por edhe ato filluan të besojnë se të ardhurat e tyre do të rriteshin në vazhdimësi edhe nëse taksat mbaheshin të pandryshuara apo uleshin. Kështu dukej diçka e vlefshme që të merrej hua ndaj të ardhmes.
Sot, ndërsa shumë familje dhe qeveri po përballen me probleme shumë të rënda me financat, askush nuk beson se huamarrja ndaj së ardhmes është e vërtetë. Por e vetmja gjë e sigurtë është se raporti i duhur mes borxhit dhe të ardhurave varet nga ky kontekst.
Shihni psh Danimarkën dhe Shtetet e Bashkuara. Në vitin 2007, raporti borxh/të ardhura të familjeve në Danimarkë arriti në 269 për qind ndërsa kulmi në SHBA u arrit në 125 për qind. Por normat e kredive të këqija mes familjeve kanë qenë minimale në Danimarkë, ndryshe nga SHBA-të, ku, në thellësitë e recesionit, pothuajse një e katërta e të gjitha kredive me kolateral qe “nën sipërfaqe” dhe ku disa pronarë shtëpish zgjodhën opsionin e falimentit strategjik – duke shkaktuar rënie të mëtejshme të çmimeve të shtëpive dhe duke dëmtuar familjet e tjera të ngarkuara me borxhe.
Ky dallim mund të interpretohet me shpërndarjen e kredimarrësve. Në Danimarkë, kredimarrësit ishin familjet me të ardhura të larta që morën shumicën e kredisë dhe ku kredia qe e paktë në raport me të ardhurat e tyre. Standardet për kreditë me kolateral atje qenë të rrepta, (kreditë nuk mund të jepeshin për më shumë se në masën 80 për qind të vlerës së pronës). Në SHBA, familjet me të ardhurat më të ulëta (kuintilja më e varfër) pati një raport shumë më të lartë të borxhit me të ardhurat se sa 10 përqindëshi i pasur ndërsa kreditë me kolateral u dhanë me kushte minimale. Në SHBA, ashtu si edhe në Spanjë apo Irlandë, bankat dhe familjet u bënë në atë që kolumnisti i Financial Times Martin Ëolf i quajti “spekulantë të mbingarkuar me borxhe mbi një aset fiks.”
Sa i përket borxhit të qeverive, raporti i borxit me PBB-në në Japoni është 230 për qind, në krahasim me 177 për qind që është në Greqi. Por pasojat kanë qenë shumë më të rënda në Greqi se sa në Japoni. Në këtë rast, shpërndarja e kredidhënësve është me rëndësi vendimtare. Shumica e blerësve të bondeve të Japonisë janë nënshtetas të saj (si dhe banka qendrore) dhe që të gjithë kanë interes për stabilitetin politik në vend. Shumica e kredidhënësve të Greqisë janë banka të huaja. Megjithatë, ndërsa krizat e besimit krijohen shumë më shpejt në rast se borxhi është më së shumti nën pronësi të huaj, masat për të kufizuar huamarrjen e qeverisë vetëm te burimet vendëse vonojnë.
Ne tashmë të gjithë e dimë se pritshmëria për rritje të pandërprerë qe një zhgënjim. Por qeveritë kanë qenë të ngadalta në përgatitjet për t’u armatosur për një krizë tjetër në të ardhmen. Mjetet për kujdes makro të tilla si kapitali kundërciklik dhe rezervat që i kërkohen bankave janë penguar nga interesat e fshehta të industrisë financiare. Dhe, ndërsa qeveritë janë përpjekur (pa sukses) të reduktojnë detyrimet e tyre neto, ato kanë qenë duke nxitur familjet të rrisin borxhet e tyre, në mënyrë që të mbështesin rikthimin te rritja “e shëndetshme”.
Raporti i McKinsey përdor të dhëna të prodhuara nga Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe OECD për të parashikuar se, me përjashtim të vendeve si Gjermania, Greqia dhe Irlanda, borxhi si përqindje e PBB-së në vendet e zhvilluara do të vijojë të rritet. Kjo duket alarmante. Por një pjesë e madhe e alarmit bazohet nga fraza e përsëritur shpesh që thotë se shpenzimet e qeverisë janë joproduktive dhe ngarkojnë me barrë gjeneratat e ardhëshme. Në fakt, gjeneratat e ardhëshme do të përfitojnë më shumë se ato aktuale nga investimet e qeverive në infrastrukturë, pra është e logjishme që ata të paguajnë për pjesën më të madhe të këtyre investimeve.
Arsyeja për të cilën merret borxhi është e rëndësishme. Krizat e borxhit ka më shumë gjasa të ndodhin në rast se borxhi përdoret për të mbuluar shpenzimet korrente. Por tani, kur normat reale të interesit janë pothuajse zero ose negative, koha është shumë e përshtatshme për qeveritë që të marrin para hua për shpenzime kapitale. Blerësit e borxhit nuk duhet të shqetësohen mbi përmasat e borxhit nëse ai përdoret për të shtuar asetet produktive.
Të gjitha qeveritë në kohën tonë synojnë të realizojnë surpluse fiskale me qëllim që të paguajnë borxhet. Kjo është e arsyeshme, por varet shumë nga mënyra se realizohet. Në kushtet kur rimëkëmbja është e paplotë dhe rritja është stanjante, rritja e taksave apo reduktimi i shpenzimeve për mbrojtje shoqërore janë përqasja e gabuar; konsolidimi fiskal kërkon ndërmarrjen e masave për të shpejtuar rritjen e PBB-së.
Në terma afatgjatë, kjo mund të arrihet vetëm duke rritur produktivitetin. Por qeveritë mund të ndihmojnë për ta bërë planin afatgjatë më të shkurtër. Ata janë mbështetur gjatë viteve të fundit te shtypja e parave për të kompensuar problemet që krijohen nga efektet deflacionuese të politikave të tyre fiskale. Por siç e thotë edhe McKinsey, “likujditeti… nuk mund të përkthehet në inflacion kur kërkesa është e depresionuar, dëshira për të kursyer është e lartë dhe bankat janë ende duke pakësuar efektin e levës.”
Politika fiskale ekspansioniste është tabu, për shkak se ajo kërcënon të rrisë borxhin kombëtar më shumë. Por shumë gjëra varen nga mënyrat se si qeveritë i prezantojnë llogaritë e tyre. Në vitin 2014, Banka e Anglisë mbante 24 për qind të borxhit të qeverisë së Mbretërisë së Bashkuar. Nëse e heqim këtë, raporti i borxhit me PBB-në për Mbretërinë e Bashkuar zbret në 63 për qind dhe jo 92 për qind.
Kështu ka shumë kuptim që të përqendrohemi te treguesi i huamarrjes neto të qeverisë duke përjashtuar huamarrjen nga banka qendrore. Qeveritë duhet të jenë të gatshme të pranojnë se ata nuk kanë ndër mend të ripaguajnë borxhin që ata ia kanë marrë bankave qendrore, të cilat janë nën pronësi të tyre. Financimi monetar i shpenzimeve të qeverisë është një nga ato ide tabu që me siguri do të fillojnë të fitojnë mbështetje, nëse, siç ka gjasa të ndodhë, rimëkëmbja ekonomike ndalon.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate, 2016. Ripublikimi mund të bëhet vetëm me lejen e Project Syndicate. How Much Debt Is Too Much?