Si ka mundur një vend me më pak se pesë milionë banorë të bëhet lider botëror në zhvillimin e politikave holistike që promovojnë rritje ekonomike demokratike, të qëndrueshme dhe gjithëpërfshirëse? Përgjigja qëndron te besimi i popullit të tij se fokusimi në mirëqenien e të gjithë qytetarëve jo vetëm që rrit mirëqenien, por rrit gjithashtu edhe produktivitetin.
Me autoritarizmin dhe proto-fashizmin në rritje në shumë anë të botës, është inkurajuese të shohësh një vend ku qytetarët janë ende shumë të përkushtuar ndaj parimeve demokratike. Dhe tani banorët e tij po përpiqen të ripërcaktojnë politikën e tyre për shekullin e njëzet e një.
Gjatë viteve, Kosta Rika, një vend me më pak se pesë milionë banorë, ka fituar vëmendje në mbarë botën për lidershipin e saj progresiv. Në vitin 1948, pas një lufte të shkurtër civile, presidenti Jose Figueres Ferrer e hoqi ushtrinë. Që atëherë, Kosta Rika është bërë një qendër për studimin e zgjidhjes dhe parandalimit të konflikteve, duke mbajtur Universitetin e Paqes të mandatuar nga Kombet e Bashkuara. Me biodiversitetin e saj të pasur, Kosta Rika ka treguar gjithashtu lidership mjedisor largpamës, duke ndjekur ripyllëzimin, duke përcaktuar një të tretën e rezervave natyrore të mbrojtura të vendit dhe duke e nxjerrë pothuajse të gjithë energjinë elektrike nga hidrocentrali i pastër.
Banorët e Kosta Rikës nuk tregojnë shenja të braktisjes së trashëgimisë së tyre progresive. Në zgjedhjet e fundit presidenciale, një pjesëmarrje e madhe e çoi Carlos Alvarado Quesada drejt fitores me më shumë se 60% të votave, kundër një kundërshtari që do të kishte rikthyer angazhimet e vjetra për të drejtat e njeriut duke kufizuar martesën homoseksuale.
Kosta Rika i është bashkuar një grupi të vogël vendesh në të ashtuquajturën Aleanca e Mirëqenies, e cila po zbaton ide, të nxjerra në pah nga Komisioni Ndërkombëtar për Matjen e Performancës Ekonomike dhe të Progresit Social, për ndërtimin e një mirëqenieje më të mirë. Duke njohur mungesat e GDP-së që theksoi Komisioni, Aleanca synon të sigurojë që politika publike të avancojë mirëqenien e qytetarëve në kuptimin më të gjerë, duke promovuar demokracinë, qëndrueshmërinë dhe rritjen gjithëpërfshirëse.
Një pjesë e rëndësishme e kësaj përpjekjeje ka qenë zgjerimi i fushëveprimit për kooperativat dhe sipërmarrjet sociale të vendit, të cilat tashmë janë të forta, duke përfshirë në një mënyrë apo një tjetër një të pestën e popullsisë. Këto institucione përfaqësojnë një alternativë të qëndrueshme ndaj ekstremeve të kapitalizmit që kanë shkaktuar praktika morale të dënueshme, nga kreditimi grabitqar dhe manipulimi i tregut në sektorin financiar deri tek keqpërdorimi i të dhënave personale nga kompanitë e teknologjisë dhe mashtrimi i emisioneve në industrinë e automobilave. Ata bazohen në ndërtimin e besimit dhe bashkëpunimit dhe në besimin se përqendrimi në mirëqenien e anëtarëve të tyre jo vetëm që rrit mirëqenien, por rrit edhe produktivitetin.
Ashtu si qytetarët e pak vendeve të tjera, banorët e Kosta Rikës kanë bërë të qartë se pabarazia është një zgjedhje dhe se politikat publike mund të sigurojnë një shkallë më të madhe barazie ekonomike dhe barazie të mundësive sesa do të mund të ofronte vetëm tregu. Edhe me burime të kufizuara, ata mburren për cilësinë e sistemit të tyre të kujdesit shëndetësor publik falas dhe arsimit. Jetëgjatësia tani është më e lartë se në Shtetet e Bashkuara dhe po rritet, ndërsa amerikanët, duke zgjedhur të mos ndërmarrin hapat e nevojshëm për të përmirësuar mirëqenien e qytetarëve të zakonshëm, po vdesin më herët.
Por për të gjithë sukseset e saj, Kosta Rika përballet me dy probleme kritike: një deficit fiskal i qëndrueshëm, strukturor dhe një sistem politik i mbyllur. Ekonomia e deficiteve fiskale është e lehtë: ngritje të rritjes ekonomike, ngritje të taksave ose shpenzimet më të ulëta. Por politikat nuk janë aspak të lehta. Ndërkohë që çdo lider politik do që rritja ekonomike të zgjidhë problemin, nuk ka formulë magjike për ta arritur këtë. Askush nuk i do dy opsionet e mbetura.
Shumica e qeverive në rrethana të tilla ulin investimet për shembull në infrastrukturë, sepse shpenzimet mbeten të padukshme për dekada të tëra. Ky do të ishte një gabim edhe më i rëndë për Kosta Rikën, ku infrastruktura nuk ka ecur me të njëjtin ritëm me rritjen ekonomike dhe, nëse përmirësohet, mund të jetë e rëndësishme në nxitjen e rritjes. Sigurisht që qeveria mund të jetë gjithnjë më efikase, por pas vitesh të tëra shkurtimi, racionalizimi i mëtejshëm nuk ka gjasa të japë shumë. Pothuajse me siguri, mënyra më e mirë do të ishte rritja e taksave.
Për të harmonizuar taksat me një strategji të përgjithshme ekonomike që kërkon të maksimizojë mirëqenien e qytetarëve, sistemi tatimor duhet t’i përmbahet tre parimeve kryesore: të taksojë gjërat e këqija (si ndotja), dhe jo gjërat e mira (si puna); të projektojë taksa që shkaktojnë distorcionin më të vogël të mundshëm në ekonomi; dhe të ruajë një strukturë progresive normash, me individët e pasur që paguajnë një pjesë më të madhe të të ardhurave të tyre.
Për shkak se Kosta Rika tashmë është shumë e gjelbër, një taksë karboni s’do të mblidhte aq shumë para sa në një vend tjetër. Por, për shkak se pothuajse e gjithë energjia elektrike e vendit është e pastër, një kalim te makinat elektrike do të ishte më efikase në zvogëlimin e emisioneve të dioksidit të karbonit. Një taksë e tillë mund ta ndihmojë Kosta Rikën të bëhet vendi i parë ku dominojnë makinat elektrike, duke e çuar atë akoma më pranë qëllimit të arritjes së një ekonomie neutrale në karbon.
Me pabarazinë ende një problem (edhe pse jo si kudo në Amerikën Latine), të ardhurat më progresive dhe gjithëpërfshirëse, fitimet kapitale dhe tatimet mbi pronën janë thelbësore. Të pasurit marrin një pjesë disproporcionale të madhe të të ardhurave të tyre nëpërmjet fitimeve kapitale dhe tatimi i fitimeve kapitale në norma më të ulëta sesa forma të tjera të të ardhurave, përkeqëson pabarazinë dhe çon në shtrembërime. Ndërsa ekonomistët ndryshojnë në shumë çështje, një gjë për të cilën mund të bien dakord është se taksimi i të ardhurave ose fitimeve kapitale që rrjedhin nga toka e Kosta Rikës nuk do të bëjë që toka të largohet. Kjo është një nga arsyet pse ekonomisti i madh i shekullit të 19-të Henry George u shpreh se taksat më të mira janë taksat e tokës.
Sfidat më të mëdha janë politike: një sistem presidencial si ai i Kosta Rikës funksionon mirë në një vend të ndarë në dy parti kryesore, me rregulla të projektuara për të siguruar që pikëpamjet e pakicave të respektohen në mënyrë adekuate. Por një sistem i tillë mund të çojë shpejt në grindje politike kur elektorati të bëhet më i copëtuar. Dhe në një botë me ndryshime të shpejta, grindja politike mund të jetë e kushtueshme. Mund të shpërthejnë deficite dhe borxhe, pa rrugëdalje drejt zgjidhjes.
Alvarado, i cili është vetëm 38 vjeç, po përpiqet të krijojë një model të ri presidencial për Kosta Rikën, pa ndryshuar kushtetutën, duke marrë ministra nga disa parti. Njeriu shpreson që shpirti i bashkëpunimit i nxitur nga lëvizja kooperative dhe i rrënjosur kaq shumë në kulturën e Kosta Rikës, do ta bëjë të funksionojë. Nëse funksionon, Kosta Rika, pavarësisht madhësisë së saj të vogël, do të jetë një rreze shprese për të ardhmen, duke treguar se një botë tjetër është e mundur, ku vlerat e Iluminizmit – arsyeja, diskursi racional, shkenca dhe liria – lulëzojnë në dobi të të gjithëve.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate. Nuk mund të ripublikohet pa lejen e Project Syndicate. How Costa Rica Gets It Right