Përgatitjet për samitin e BE-së të Ballkanit Perëndimor këtë javë janë lënë në hije nga kërcënimet nga liderët serbë të Bosnjës për të krijuar ushtrinë e tyre, tërheqjen nga sistemi i taksave indirekte të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe thirrjet për ndarje.
Gjatë vizitës së saj në Ballkan javën e kaluar, presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, nuk kurseu asnjë përpjekje për të bindur rajonin se “Bosnja dhe Hercegovina, dhe i gjithë Ballkani Perëndimor, i përkasin Bashkimit Evropian”.
Megjithatë, vëmendja e brendshme dhe ndërkombëtare është lënë në hije nga lajmet e këqija: shpërbërja e afërt e Bosnjës dhe Hercegovinës pas largimit të serbëve të Bosnjës nga institucionet shtetërore në korrik, dhe kërcënimet e reja nga lidershipi serb i Bosnjës për të vazhduar para me planet për ndarjen e entitetit të Republikës Srspka nga pjesa tjetër e vendit.
Në dy javët e fundit, Milorad Dodik, anëtari serb i presidencës trepalëshe të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe kryetari i partisë më të fortë të Republikës Srpska, Aleanca e Social Demokratëve të Pavarur, SNSD, kërcënoi se do të vazhdojë para me largimin e entitetit nga të gjitha funksionet shtetërore.
Sipas Dodik, kjo mund të përfshijë tërheqjen e ushtarëve serbë të Bosnjës nga forcat e armatosura të përbashkëta të Bosnjës dhe rikrijimin e vetë ushtrisë së Republikës Srpska, si dhe tërheqjen nga sistemi i taksave indirekte të vendit.
Këto paralajmërime nuk janë asgjë e re për Dodik, pasi ai përdori të njëjtën retorikë për të realizuar rikthimin e tij politik në 2005, dhe më pas për të fituar çdo zgjedhje në Republikën Srpska që atëherë.
Fjalimi i Dodik, i motivuar me sa duket edhe një herë nga zgjedhjet e ardhshme të vitit 2022, për fat të keq, nuk dështon kurrë që të bëjë që shumë zyrtarë boshnjakë (myslimanë boshnjakë), figura publike dhe media të ngrenë kërcënimin e një lufte të re, nëse aspiratat e Dodikut materializohen.
“Lufta e viteve 1992-1995 filloi në një situatë të ngjashme”, paralajmëroi lideri boshnjak i opozitës Elmedin Konakoviç në Face TV më 2 tetor.
“A është qendra administrative e Republikës Srpska, Banja Luka, duke përgatitur një luftë kundër nesh?” shkroi gazetari Mehmed Pargan me bazë në Tuzla në një artikull për Politicki.ba.
Të paktën një pjesë e kësaj retorike mund të shihet si qëndrim i partive politike boshnjake përpara zgjedhjeve të vitit të ardhshëm. Raunde të panumërta të kësaj tradite fatkeqe retorike të radikalizuar përpara çdo zgjedhjeje, dhe historia e gjatë e kërcënimeve të Dodikut (deri tani boshe) po përdoren si argument nga ata që kanë zgjedhur të anashkalojnë ose nënvlerësojnë incidentet e fundit.
Megjithatë, shumë ekspertë vendas dhe diplomatë ndërkombëtarë, dhe veçanërisht qytetarë boshnjakë, janë bërë gjithnjë e më të shqetësuar në mungesë të ndonjë politike alternative, idesh progresive ose veprimesh pozitive dhe konstruktive nga aktorët e brendshëm ose të jashtëm.
Politika e BE-së për Ballkanin në rrëmujë
Një pjesë e arsyes për këto shqetësime të shtuara është fakti se kriza e Bosnjës nuk ka qenë kurrë kaq serioze, me sistemet e saj administrative, politike, elektorale, arsimore dhe shëndetësore që po dështojnë në mënyrë të vazhdueshme.
Entiteti i Federatës, i mbizotëruar nga boshnjakët dhe kroatët, është administruar nga një qeveri kujdestare që nga viti 2014, pasi partitë në pushtet boshnjake dhe kroate të Bosnjës nuk kanë qenë në gjendje të bien dakord se si të zbatojnë rezultatet e zgjedhjeve të 2018.
Gjatë gjithë kësaj periudhe, entiteti tjetër, Republika Srpska, është bërë vazhdimisht më autonom falë lidershipit autokratik të SNSD-së të Dodikut.
Të ndarë midis politikave radikale konfliktuale të partive boshnjake, kroate të Bosnjës dhe serbe të Bosnjës, institucionet e përbashkëta u bllokuan në mënyrë efikase për një kohë të gjatë para se politikanët e Republikës Srpska – qeverisës dhe opozitarë – të braktisnin presidencën shtetërore, qeverinë dhe parlamentin në korrik. Ata e bënë këtë në shenjë proteste kundër një ligji të diskutueshëm që ndalon mohimin e gjenocidit, i cili u imponua nga mbikëqyrësi ndërkombëtar i marrëveshjes së paqes të Bosnjës, Përfaqësuesi i Lartë në largim Valentin Inzko, disa ditë para largimit të tij përfundimtar.
Një tjetër arsye për shtimin e frikës është fakti se Perëndimi, i cili ka qenë mundësuesi, mbrojtësi dhe garantuesi i marrëveshjes së paqes të Dejtonit, është gjithashtu në një rrëmujë të paparë.
Angazhimi dhe ndikimi i SHBA-së dhe BE-së në Ballkan janë në rënie prej vitesh, si rezultat i mosinteresimit të tyre në rritje në rajon, i shkaktuar nga problemet e brendshme, si dhe mosmarrëveshjet dhe ndarjet reciproke brenda dhe midis Uashingtonit dhe kryeqyteteve të BE-së.
Kjo ka dëmtuar shpresat për zgjerimin e mëtejshëm të BE-së në rajon, një politikë që është konsideruar çelësi i stabilitetit dhe prosperitetit afatgjatë të Ballkanit.
Një valë tjetër kritikash ndaj BE-së u shkaktua nga një artikull i fundit i botuar nga agjencia e lajmeve Reuters, i cili zbuloi mosmarrëveshjen e bllokut mbi angazhimin e tij të vazhdueshëm për anëtarësimin e shteteve të Ballkanit. Zyrtarët e Komisionit Evropian u përpoqën ta mohonin ose korrigjonin agjencinë e lajmeve, por pa sukses.
Një diplomat i lartë perëndimor, duke folur në kushte anonimiteti, ka konfirmuar për BIRN se zyrtarët e BE-së patën vërtet probleme për të rënë dakord mbi një tekst të një deklarate të përbashkët mbi garantimin e anëtarësimit të ardhshëm të gjashtë vendeve, të cilat ata po e hartonin për Samitin e ardhshëm të Ballkanit Perëndimor që do të mbahet më 6 tetor në Slloveni.
Pa perspektivën e anëtarësimit në BE dhe pa mbikëqyrjen e Perëndimit, politikanët e Ballkanit kanë ndërprerë reformat dhe kanë shkuar drejt retorikës radikale, populizmit, nacionalizmit dhe korrupsionit, si dhe janë afruar më shumë drejt Rusisë, Kinës, Turqisë dhe fuqive të tjera dhe jo drejt bllokut evropian.
Përveç krizës së thelluar në Bosnjë, të gjitha vendet e tjera në rajon kanë qenë dëshmitarë të problemeve në rritje kohët e fundit, nga korrupsioni dhe relapsi demokratik në Shqipëri, Maqedoninë e Veriut dhe Serbi e deri te rritja e tensioneve politike dhe etnike në Kosovë dhe Mal të Zi.
Dodik synon të kapë momentin
Situata më e vështirë dhe potencialisht e rrezikshme duket të jetë në Bosnjë, ku idetë separatiste të ripërtëritura të Dodik – të nxitura nga përkeqësimi i situatës gjeopolitike dhe rajonale – po kërcënojnë të copëtojnë vendin.
Dodik kohët e fundit propozoi tërheqjen e kontigjentit të Republikës Srpska nga forcat e armatosura të përbashkëta të Bosnjës, si dhe tërheqjen nga sistemi i taksave indirekte të vendit. Megjithatë, kolegët e tij të partisë e refuzuan këtë javën e kaluar, nga frika se lëvizja e parë do të provokonte një grindje me NATO-n, ndërsa e dyta do ta linte Republikën Srpska pa burime financiare, thanë burime serbe të Bosnjës – por ata shtuan se Dodik nuk ka hequr dorë nga idetë e tij separatiste dhe ka karta të tjera nën mëngë.
Pas tërheqjes së të gjithë zyrtarëve të Republikës Srpska nga institucionet shtetërore në korrik, Dodik ka përgatitur “fazën e dytë” të përgjigjes së tij ndaj imponimit të ligjit të mohimit të gjenocidit. Sipas planit të tij, Dodik do të përdorte arrestimin, ndalimin ose marrjen në pyetje të çdo serbi të Bosnjës për mohim të gjenocidit si pretekst për të bllokuar zbatimin e ligjeve të nivelit shtetëror dhe operacionet e institucioneve shtetërore brenda Republikës Srpska, thonë burime serbe të Bosnjës.
Një lëvizje e tillë do të përfaqësonte shkëputjen ligjore të Republikës Srpska nga pjesa tjetër e vendit. Por është ende e paqartë nëse edhe një shkelje e tillë e qartë e marrëveshjes së paqes të Dejtonit do ta bindte Perëndimin që të përdorte kompetencat dhe mandatin e dhënë në Zyrën e Përfaqësuesit të Lartë dhe forcën paqeruajtëse të udhëhequr nga BE-ja në Bosnjë dhe Hercegovinë, EUFOR, për të shkarkuar Dodikun dhe secesionistë të tjerë nga detyra.
Dështimi i Perëndimit për të reaguar ndaj një sfide të tillë mund të vulosë fatin e vendit, duke krijuar kaos ligjor dhe politik, në të cilin Dodik – si dhe dy partitë e tjera kryesore me bazë etnike aktualisht në pushtet – Bashkimi Demokratik Kroat, HDZ dhe Partia Boshnjake për Veprim Demokratik, SDA – mund të jetë në gjendje të qëndrojë në detyrë pafundësisht.
Këtij skenari tashmë i është vënë një emër – “Mostarizimi” i Bosnjës dhe Hercegovinës. Kjo i referohet situatës në qytetin jugor të Mostarit, i cili nuk mbajti zgjedhje nga viti 2008 deri në vitin 2020 dhe u drejtua nga i njëjti kryetar bashkie gjatë gjithë kësaj periudhe për shkak të pamundësisë ose mosgatishmërisë së liderëve politikë lokalë për të gjetur një zgjidhje që do të lejonte mbajtjen e zgjedhjeve.
Ndërsa Dodik ka thënë vazhdimisht se ai nuk dëshiron luftë dhe se Bosnja mund dhe duhet të ndahet në mënyrë paqësore, shumë ekspertë dhe zyrtarë vendas ushtarakë dhe politikë thonë se edhe ndarja ligjore – pa shpërbërje të menjëhershme territoriale – do të krijonte terren për një konflikt i ri etnik në Bosnjë.
Boshnjakët ka të ngjarë t'i japin SHBA-së dhe BE-së pak kohë për ta ndrequr këtë problem, por shumë druhen se dështimi i Perëndimit për të adresuar shpejt një skenar të tillë, ose një lëvizje e Dodik drejt ndarjes territoriale do të çonte në mënyrë të pashmangshme në një konflikt të ri.
Një nga ekspertët kryesorë të Ballkanit në Perëndim, Janusz Bugajski, kohët e fundit bëri një paralajmërim të ngjashëm. Në një intervistë për revistën serbe Dani më 1 tetor, Bugajski identifikoi tre skenarë të mundshëm për Bosnjën – paqen nëse mbetet një vend i integruar dhe dy rezultate të dhunshme, njëri me ndërhyrje të suksesshme nga Perëndimi dhe tjetri pa një ndërhyrje nga ana e tij.
Disa ekspertë shkojnë edhe më tej, duke paralajmëruar se dhuna etnike e përtërirë në një pjesë të Ballkanit mund të përhapet në pjesën tjetër të rajonit, duke pasur parasysh listën e gjatë të mosmarrëveshjeve dhe çështjeve të pazgjidhura, si dhe presionet e jashtme.
Quo vadis, Bosnje?
Ndërsa Bosnja duket se po vazhdon të shkojë drejt mundësisë së një konflikti të ri, i cili mund të nxitet ose nga ndonjë lëvizje e njëanshme politike ose nga një incident etnik i paplanifikuar, shumë kanë shqyrtuar pyetjen se si të shmanget skenari më i keq.
“Shumë pyesin me frikë; çfarë të bëjmë? A do të na çojë Dodik drejt një lufte apo thjesht po thotë gjepura? Askush nuk ka një përgjigje, apo një zgjidhje”, shkroi gazetari Mehmed Pargan në një artikull për Politicki.ba.
Ky problem është komplikuar më tej nga opinioni i përgjithshëm në kryeqytetet perëndimore se SHBA-ja dhe BE-ja i kanë provuar të gjitha në Ballkan, të gjitha qasjet e mundshme, dhe tani u mungojnë idetë e reja dhe qëndrueshmëria për të ecur përpara.
Megjithatë, ky supozim është i gabuar. Gjatë tre dekadave të fundit, Perëndimi po bënte në Ballkan atë që ishte i gatshëm të bënte, jo atë që ishte menduar të bënte, ndonjëherë duke shpërfillur paralajmërimet dhe rekomandimet nga ekspertët e tij.
Ndërsa edhe pse ekspertët më të mirë të Ballkanit shpesh nuk bien dakord mbi modalitetet e sakta të asaj që Perëndimi duhet të bëjë në rajon, ata zakonisht bien dakord për një gjë -nevojën kritike që BE-ja dhe SHBA-ja të shpikin “shpërblime dhe ndëshkime” specifike dhe relevantë dhe t'i përdorin ato për të vendosur limitet minimale.
Kjo do të thotë se Perëndimit i duhen një sërë shpërblimesh dhe sanksionesh të përshtatshme për të mbrojtur integritetin ligjor dhe territorial të vendit.
Kjo më lehtë thuhet sesa bëhet, duke pasur parasysh faktin se vendet anëtare të BE-së nuk mund të bien dakord mbi përdorimin e sanksioneve, dhe gjithashtu nuk mund të garantojnë anëtarësim të plotë të asnjë prej vendeve të Ballkanit në të ardhmen e parashikueshme.
Ndërkohë, SHBA-ja padyshim që e ka humbur interesin e saj për Evropën, të mos flasim pastaj për Ballkanin, dhe ka lejuar që prania e saj në rajon të pakësohet pasi është përqendruar në rajonin e Paqësorit dhe marrëdhëniet e saj me Kinën.
Ky dobësim i ndikimit amerikan në Ballkan u theksua pas një takimi të fundit midis Dodik dhe Gabriel Escobar, zëvendës-ndihmës sekretarit të sapoemëruar në Zyrën e Çështjeve Evropiane dhe Euroaziatike të Departamentit Amerikan të Shtetit.
Pas takimit, Dodik publikoi transkriptin, i cili tregoi se kur Escobar paralajmëroi për sanksionet e reja amerikane kundër politikanëve që shkaktojnë pengesa, Dodik u përgjigj duke thënë se ai nuk “i plas fare për sanksionet”, duke shtuar: “Nëse doni të flisni me mua, mos më kërcënoni.”
Një qëndrim i tillë i guximshëm përballë paralajmërimeve amerikane tregoi se sa i radikalizuar është bërë Dodik, por edhe se sa SHBA-ja e ka humbur ndikimin e saj në rajon, thonë zyrtarë dhe ekspertë.
Të dobësuar nga përçarjet dhe problemet e tyre individuale dhe të përbashkëta, BE-ja dhe SHBA-ja do të duhet të qëndrojnë edhe një herë së bashku dhe të koordinojnë ngushtë veprimet e tyre në Ballkan, nëse ata kanë një shans për të parandaluar rrëshqitjen e rajonit drejt kaosit dhe dhunës.
Megjithatë, ky është një urdhër i lartë duke pasur parasysh përçarjet, tensionet dhe madje edhe armiqësitë në rritje që janë zbuluar kohët e fundit në partneritetin transatlantik.
Opinionet e shprehura janë vetëm ato të autorit dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.
