Të dëmtuara nga tërmeti dhe koha, banesat e Haxhialushëve dhe e Arkaxhijëve presin restaurimin nga institucionet përgjegjëse për trashëgiminë kulturore.
Vetëm 500 metra larg qendrës së Kavajës ndodhen dy nga godinat më të hershme të qytetit.
Godinat njihen me mbiemrat e familjeve, të cilat i kanë ndërtuar dhe që kanë jetuar në to për vite e vite me radhë.
Megjithëse janë ndërtuar afro dy shekuj më parë, fati i këtyre ndërtesave ka qenë i ndryshëm.
Ndërsa banesa e Arkaxhinjve funksionon si muzeu etnografik i zonës që prej afro një gjysëm shekulli, godina tjetër pranë saj – në pronësi të familjes Haxhialushi, rrezikon të shembet si pasojë e mungesës së vemendjes nga ana e institucioneve.
Bujari është një nga pinjollët e familjes së Haxhialushëve, një nga më të njohurat në Kavajë, jo vetëm për kontributet dhe jetën e trazuar të familjes, por edhe për banesën e veçantë ku janë rritur dhe formuar anëtarët e saj.
“Tërmeti e ka dëmtuar edhe më shumë banesën tonë 2-katëshe,” thotë Bujar Haxhialushi për BIRN.
Zotëria që pas disa ditësh do të festojë 80-vjetorin e lindjes prej kohësh banon në një shtëpi tjetër, po në lagjen Zguraj, ku ka lindur dhe është rritur.
Në shtëpinë e madhe, e cila po i humbet çdo ditë karakteristikat e saj fillestare tashmë thuajse nuk jeton askush.
E konceptuar si një shtëpi me katër pjesë, krejtësisht të njëllojta, banesa e Haxhialushëve ka pësuar vetëm një ndërhyrje restauruese, pasi morri statusin “Monument kulture i klasit të parë” në vitin 1971.
Në secilën nga pjesët e barabarta, funksiononin hamami, avdes’hania, apo elemente të tjerë të jetës së përditshme në një familje të shtresës së lartë.
“Për fat të keq, restaurimi ishte mjaft sipërfaqësor dhe nuk i evidentoi dot vlerat e vërteta të banesës,” thotë 80-vjeçari.
“Shtëpia është ndërtuar nga katragjyshi ynë, Alushi, gati 3 shekuj më parë – I rikthehet Bujari historikut të banesës së tij.
Në mjedist e saj banonin zakonisht katër familje, që të gjitha me të njejtin mbiemër, Haxhialushi.
Por tashmë interesi i institucioneve për banesën që mban titullin “Monument kulture” ka rënë ndjeshëm.
Bujari thotë se banesa pësoi mjaft dëmtime pas tërmetit të 26 nëntorit 2019.
Por askush nuk shkon ta monitorojë gjendjen e saj, ndërsa vetë banesa është fshehur pas avllive të larta të lagjes.
Shumë pranë shtëpisë së Haxhialushëve, Muzeu etnografik i Kavajës duket se është më fatlum.
Tashmë është bërë publik vendimi i ministrisë së Kulturës për restaurimin e Muzeut, që është ngritur në banesën e Arkaxhinjve në mesin e viteve 1970.
Stefanaq Sotja, punonjës i këtij Muzeu, tha për BIRN, se edhe kjo godinë u dëmtua pas tërmetit që goditi Shqipërinë e mesme dy vjet më parë.
“Në po përgatitemi për restaurimin dhe rreth 800 objektet që ka në inventor muzeu i kemi sistemuar në sëndukë brenda godinës, për ti ruajtur të padëmtuara gjatë procesit restaurues”, shton Sotja.
Muzeu etnografik i Kavajës u hap në vitin 1975, dhe ishte një nga objektet më të vizituara të trashëgimisë kulturore të qytetit deri në fund të vitit 2019, kur i mbylli dyert për shkak të rrezikshmërisë nga dëmtimet e tërmetit.
Banesa njëkatëshe që ndodhet në mes të një oborri të gjelbëruar vazhdon të jetë në gjendjen e dy viteve më parë, por tani i ka shanset të rikthehet në gjendjen e saj të parë, çka duket se I mungon banesës së Haxhialushëve pranë saj.
Studiuesi Isuf Sukaj në një botim mbi urbanistikën në qytetin e Kavajës, e quan godinën e Haxhialushëve si një “shembull të zhvilluar të banesës shqiptare në përgjithësi”.
Më pas studiuesi ndalet në elementet arkitektonikë të trajtimit përqark dritareve, portës së hyrjes apo korniza e strehës së çatisë, që japin një efekt estetik shumë të bukur.
Bujar Haxhialushi i rikthehet disa afreskeve të realizuara në tavanet e banesës së familljes së tij që në kohën e ndërtimit.
Një lule me ngjyra të forta zinte vend në mesin e godinës me çardak, por tashmë ajo, bashkë me afresket e tjerë e kanë humbur shkëlqimin e dikurshëm.
Por a mund të kthehet banesa në gjendjen e saj të parë?
“Ne familjarët trashëgimtarë të kësaj banese, mund ta shohim edhe mundësinë e vënies në dispozicion të shtetit,” shprehet Bujar Haxhialushi, të cilit i pëlqen ta shohë banesën e të parëve të tij ashtu siç e meriton.
“Për fat të keq deri tani shteti nuk ka treguar asnjë interesim për këtë vlerë të trashëgimisë sonë kulturore në qytetin e Kavajës,” përfundoi ai.