Ndërsa përpiqej të shmangte gjyqin në Gjykatën Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, GJPNJ, për krimet e kryera në Bosnje dhe Hercegovinë gjatë luftës së viteve 1990, ish-udhëheqësi serb i Bosnjës Radovan Karaxhiç u përpoq të argumentonte se një marrëveshje diplomatike me SHBA-në i jepte atij imunitet.
Të dhënat e GJPNJ-së dhe të dhënat e tjera arkivore tregojnë se si Karaxhiç dhe ekipi i tij mbrojtës argumentuan se diplomati amerikan Richard Holbrooke i premtoi atij imunitet në vitin 1996 në këmbim të largimit nga politika dhe mundësimit të tranzicionit paqësor të Bosnjës.
Episodi zbuloi negociatat indirekte diplomatike midis Karaxhiçit dhe Holbrooke, por gjithashtu tregoi se si interpretimit të ngjarjeve nga politikani serb i Bosnjës, i cili kishte një histori të gjatë gënjeshtrash të mëdha, i mungonte ndonjë provë faktike për të mbështetur historinë e tij, të cilën ai po përpiqej ta përdorte për t’iu shmangur drejtësisë.
Ky artikull paraqet një përmbledhje të punimit tim kërkimor mbi përpjekjen e Karaxhiçit për të sfiduar juridiksionin e GJPNJ-së. Duke përdorur arkivat e GJPNJ-së dhe burime amerikane – kujtime dhe literaturë tjetër – hulumtimi im hetoi pretendimin e Karaxhiçit se ai kishte një marrëveshje imuniteti me Holbrooke.
Gjykata e Hagës refuzon pretendimet e Karaxhiçit
Në korrik 2008, Karaxhiç u arrestua në Beograd, 13 vjet pasi u padit nga GJPNJ-ja. Gjykata e akuzoi atë për gjenocid, krime kundër njerëzimit dhe shkelje të ligjeve apo zakoneve të luftës në Bosnje dhe Hercegovinë.
Menjëherë pas arrestimit të tij, Karaxhiç u transferua në Hagë. Ai refuzoi të deklarohej dhe gjyqi i tij filloi në fund të tetorit 2009.
Gjashtë vjet e gjysmë më vonë, në mars 2016, trupi gjykues i GJPNJ-së dha vendimin e tij dhe e shpalli Karaxhiçin fajtor për gjenocidin në Srebrenicë në 1995 dhe për “persekutim, shfarosje, vrasje, dëbim, akte çnjerëzore (transferim me forcë), terror, sulme të paligjshme ndaj civilëve dhe pengmarrje”.
Gjykata e liroi atë nga akuzat për gjenocid në pjesë të tjera të Bosnjës dhe e dënoi me 40 vjet burg. Pas një apeli, dënimi i tij u rrit në dënim me burgim të përjetshëm në mars 2019.
Megjithatë, para gjyqit, u shfaq një pretendim intrigues që tërhoqi vëmendjen në Ballkan dhe më gjerë. Karaxhiç pretendoi në vitin 2008 se ai ishte larguar nga detyra dhe ishte larguar nga politika në vitin 1996 në këmbim të një marrëveshjeje imuniteti që i ishte premtuar nga Holbrooke. Karaxhiçi këmbënguli se Holbrooke u zotua ta mbronte atë nga ndjekja penale nga GJPNJ.
Thelbi i argumentit të tij ishte se ai iu përmbajt marrëveshjes duke u tërhequr nga jeta publike, ndërsa Holbrooke nuk arriti ta mbante premtimin e tij. Ish-diplomati amerikan i hodhi poshtë me vendosmëri këto pretendime dhe Departamenti Amerikan i Shtetit lëshoi gjithashtu një deklaratë në korrik 2008 duke i hedhur poshtë ato.
Dy pyetje lindin lidhur me këtë marrëveshje të supozuar Karaxhiç-Holbrook: çfarë thonë dokumentet e aksesueshme nga publiku, dhe si ka formësuar kalimi i 22 viteve njohuritë tona për ngjarjet e vitit 1996?
Karaxhiç po kapej pas një zotimi të pretenduar të pashkruar, të cilin ai e kishte përdorur gjatë gjithë viteve 2008 dhe 2009 se ai nuk duhej të ishte arrestuar dhe se procedurat përpara Gjykatës ishin të pabazuara. Ai paraqiti një sërë mocionesh duke argumentuar se kjo marrëveshje e supozuar ishte shkelur.
Megjithatë, edhe dhoma e gjykimit e GJPNJ-së dhe ajo e apelit i hodhën poshtë mocionet e Karaxhiçit.
Në dhënien e vendimit të tij në vitin 2016, trupi gjykues gjeti se tërheqja e Karaxhiçit nga politika dhe jeta publike në vitin 1996 ishte një faktor lehtësues në dënimin e tij. Megjithatë, motivi pas vendimit të tij për të dhënë dorëheqjen u konsiderua i parëndësishëm.
Thelbi i vendimeve të dhëna nga të dyja dhomat ishte se edhe nëse një marrëveshje e tillë ekzistonte, ajo nuk kishte asnjë rëndësi për procedurat ligjore kundër Karaxhiçit.
Çfarë ndodhi në Beograd në vitin 1996?
Bazuar në dy rrëfime të ndryshme – atë që Holbrooke dha në kujtimet e tij To End a Ëar dhe mocionet e Karaxhiçit të paraqitura në Hagë – çfarë dimë ne për një takim vendimtar midis zyrtarëve amerikanë dhe serbë më 18-19 korrik 1996?
Të dy rrëfimet pajtohen se ka pasur një takim në Beograd midis një delegacioni të SHBA-së të kryesuar nga Holbrooke dhe presidentit serb Sllobodan Millosheviç, i shoqëruar nga zyrtarët serbë të Bosnjës Momcilo Krajisnik dhe Aleksa Buha.
Objektivi i Holbrooke ishte largimi i Karaxhiçit nga politika përpara zgjedhjeve në Bosnjë të planifikuara për në shtator 1996. Pas negociatave intensive, Krajisnik dhe Buha nënshkruan një dokument që parashikonte largimin e Karaxhiçit nga jeta publike. Kreu i Shërbimit të Sigurimit Shtetëror Serb, Jovica Stanisiç, më pas e çoi dokumentin me helikopter në qytetin Pale në entitetin e Republikës Srpska të Bosnjës, ku ishte vendosur Karaxhiçi, për të marrë nënshkrimin e tij.
Aty ku ndryshojnë dy versionet është shkëmbimi i lëshimeve midis dy palëve. Holbrooke vazhdimisht mohoi se kishte ndonjë shkëmbim të tillë. Nga ana tjetër, Karaxhiç këmbënguli se vendosi të tërhiqej nga politika dhe jeta publike pikërisht në këmbim të imunitetit, të premtuar apo të përfaqësuar nga Holbrooke.
Por tani, 22 vjet pas takimit të Beogradit, asnjë provë e drejtpërdrejtë nuk është shfaqur për të vërtetuar pretendimin e Karaxhiçit. Ekzistojnë gjithashtu disa faktorë që hedhin poshtë ekzistencën e marrëveshjes së supozuar – më e rëndësishmja, asnjë marrëveshje me shkrim që mban firmën e Holbrooke dhe imunitetin premtues nuk është zbuluar dhe as ka gjasa të zbulohet.
Së dyti, Karaxhiç nuk është një burim i besueshëm, duke fituar nam për shumë gënjeshtra në vitet 1990. Edhe disa ish-zyrtarë kryesorë serbë dhe serbë të Bosnjës – zv/presidentja e Republikës Srpska, Biljana Plavsiç, Ministri i Jashtëm jugosllav Milan Milutinoviç dhe shefi serb i Sigurimit të Shtetit Stanisiç – refuzuan të lëshonin deklarata në maj 2009 në mbështetje të pretendimit të Karaxhiçit.
Zyrtarët amerikanë kanë kundërshtuar me vendosmëri pretendimet e Karaxhiçit. Biografia e kohëve e fundit e shkrimtarit të stafit The Atlantic, George Packer, për Holbrooke, zbuloi një numër aspektesh më pak të këndshme të jetës dhe karrierës së diplomatit, por nuk përmendi akuzat apo marrëveshjen e supozuar të imunitetit të vitit 1996.
Holbrooke kishte shumë rivalë politikë, por asnjëri prej tyre nuk e përdori marrëveshjen e supozuar me Karaxhiçin në përpjekje për ta rrëzuar atë. Të marra së bashku, bazuar në materialet arkivore të disponueshme aktualisht, nuk ka asnjë provë për të vërtetuar pretendimin e Karaxhiçit se një marrëveshje e tillë u arrit në korrik 1996.
Edhe nëse do të kishte pasur ndonjë marrëveshje, ajo nuk do të kishte asnjë efekt në procedurat në Hagë, të mbajtura nga të dyja dhomat e GJPNJ-së.
Mund të mendohet se mund të hidhet më shumë dritë mbi atë që ndodhi në Beograd më 18-19 korrik 1996 në vitet në vijim, pasi më shumë arkiva të bëhen të hapura për kërkime dhe dokumente shtesë të deklasifikohen. Pjesëmarrësit e drejtpërdrejtë në negociata dhe individët me njohuri të drejtpërdrejta të bisedimeve mund të dalin dhe të ndajnë kujtimet e tyre.
Por çështja e marrëveshjes së supozuar ngre një pyetje të qartë, por të lënë pas dore: a duhet të besojë publiku një njeri që është dënuar për gjenocid dhe që njihet për gënjeshtra, apo një diplomat që solli paqen në Ballkan?
Hamza Karcic është profesor i asociuar në Fakultetin e Shkencave Politike në Universitetin e Sarajevës.
Ky artikull është botuar si pjesë e projektit Përmirësimi i Llogaridhënies dhe Proceseve të Memorializimit në Ballkan, financuar nga Mantra Regional Rule of Laë Programme.