Projekti i parë rrëfimtar i historisë së Kosovës ka për qëllim të tregojë se Kosova është më shumë sesa një luftë, të nxjerrë në pah diversitetin e saj dhe të ritregojë historitë jetësore të heronjve të saj të pakënduar.
“Ka kaq edhe më shumë versione të historisë së Kosovës dhe jetës atje sesa histori rreth luftës së viteve 1990 dhe pasojave të saj. Me këtë projekt ne synojmë të tregojmë se jeta në Kosovë është shumë më e komplikuar se sa e dinin njerëzit, por njëkohësisht edhe e pasur,” tha për BIRN Anna Di Lellio, një nga themelueset e Iniciativës së Historisë Rrëfimtare të Kosovës dhe profesoreshë në “New School” në Nju Jork.
Di Lellio e pati takimin e saj të parë me njerëz nga Kosova në mes të luftës së vitit 1999, kur ajo punonte oficere informacioni e Kombeve të Bashkuara në kampet e refugjatëve në qytetin shqiptar të Kukësit, ku mijëra shqiptarë të Kosovës kërkuan strehim pasi forcat serbe i kishin dëbuar ata nga shtëpitë e tyre.
Një tjetër incident nga lufta e inkurajoi Di Lellion të eksploronte më thellë historinë e kohëve të fundit të Kosovës – vrasjen e komandantit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Adem Jashari dhe 20 anëtarëve të familjes së tij gjatë një rrethimi të policisë serbe në mars të vitit 1998.
Për autoritetet serbe në vitet 1990, Jashari ishte një terrorist, por për shumë shqiptarë të Kosovës, ai ishte një luftëtar i lirisë i njohur si ‘Komandanti Legjendar’.
“Ndërsa Jashari festohet si një hero kombëtar, kam dëgjuar gjithashtu dëgjuar njerëz të cilët e kritikonin atë dhe doja ta kuptoja këtë kontradiktë,” tha Di Lellio.
Ajo e filloi projektin e historisë orale me një grup njerëzish katër vjet më parë, por vetëm tani ky projekt po ecën me shpejtësi të madhe, dhe së fundmi është hapur një faqe interneti me rreth 20 intervista të filmuara me njerëz nga prejardhje të ndryshme etnike – shqiptarë, serbë dhe romë.
“Historia e Kosovës nuk është vetëm historia e shqiptarëve. Ajo është historia e grupeve të ndryshme etnike, njerëzve të ndryshëm. Kriteret tona të vetme ishin që ata të ishin të rëndësishëm për historinë e Kosovës,” shpjegoi Di Lellio.
Deri tani, shumica e intervistave në faqen e re të internetit janë ato me gratë, shpjegoi Di Lellio: “Kryesisht për shkak se ne po bashkëpunojmë me Rrjetit të Grave të Kosovës, por më e rëndësishmja sepse gratë shpesh janë margjinalizuar. Ato shpesh nuk janë përmendur, kështu që ne kemi vendosur të fillojmë me ato. Gratë janë gjithashtu të fundit që mbahen mend në histori dhe ato kanë luajtur një rol të madh në historinë e Kosovës, pa marrë parasysh etninë të cilit ato i përkasin.”
Edhe pse shumë iniciativa të historisë orale janë përqendruar te viktimat, Di Lellio tha se ajo preferoi ta bazonte projektin e saj tek njerëz nga të gjitha sferat e jetës.
“Lufta nuk është një përvojë e përbashkët. Duke folur për viktimat nuk i bën njerëzit t’u vijë keq dhe kjo as nuk i bën viktimat t’u vijë keq për njëri-tjetrin,” shpjegoi ajo.
“Ne duam të komplikojmë tregimin e Kosovës dhe i intervistojmë njerëzit për të gjithë jetën e tyre, jo vetëm për viktimizimin e tyre, sepse aty ne mund të gjejmë gjëra që ata mund t’i kenë të përbashkëta, sepse historia është më e komplikuar sesa narrativa kombëtare,” shtoi Di Lellio.
Të intervistuarit ofrojnë perspektivat e tyre personale mbi historinë e Kosovës gjatë disa dekadave të fundit.
“Ne ishim me shumë fat që kemi intervistuar për shembull Marta Prekpalaj, e cila ishte një mësuese dhe gruaja e parë që ka shërbyer si kryebashkiake e e Hasit. Ajo ishte një aktiviste dhe e ka kaluar gjithë jetën e saj duke bërë fushatë për edukimin dhe fuqizimin e grave,” tha Di Lellio.
“Pastaj kemi një grua trime serbe të Kosovës, Nevenka Rikalo, e cila ka punuar që nga viti 2000 në pajtim dhe edukimin e mbrojtjen e grave në Kosovë.”
Di Lellio thotë se ajo shpreson se projekti do të vazhdojë të rritet dhe në regjistrimin e historive të jetës së njerëzve për brezat e ardhshëm.
“Ne planifikojmë të vazhdojmë të krijojmë këtë arkiv të gjallë. Është një projekt multimedial në tri gjuhë dhe ne do të përpiqemi ta kthejmë atë gjithashtu në një projekt arsimor. Do të shkojmë në shkollat e Kosovës, do të bëjmë të mundur që të rinjtë të mësojnë më shumë për shoqërinë e tyre, për njëri-tjetrin,” tha ajo.