Të mbijetuarit e ngjarjeve brutale të qershorit 1990, kur mijëra minatorë të manipuluar shtypën një lëvizje protestuese antiqeveritare, druhen se po u ikën edhe mundësia e fundit për të parë drejtësi.
Rumania shënoi këtë fundjavë 30 vjet që kur një turmë e madhe prej 10,000 minatorësh, nën urdhrat e presidentit Ion Iliescu, dolën në rrugët e Bukureshtit për “të pastruar” kryeqytetin nga protestuesit antiqeveritarë dhe për të sulmuar redaksitë e mediave të pavarura dhe selitë e partisë opozitare.
Sipas një numri zyrtar të kontestuar, i konsideruar tepër konservator nga shumë njerëz, gjashtë vetë vdiqën dhe më shumë se 500 u plagosën midis 13 dhe 15 qershorit 1990 në atë që u bë i njohur si “mineriad”, pasi forcat e sigurisë dhe minatorët u bashkuan për të shkaktuar frikë te kritikët dhe disidentët e qeverisë.
Përkujtimi i të ashtuquajturit “mineriad”, i cili tërheq gjithnjë e më pak vëmendje çdo vit dhe kalon pa u vënë re nga brezat më të rinj, do t’i lërë përsëri të frustruar viktimat e mbijetuar për shkak të mungesës së drejtësisë.
Njëzet e tre vjet pasi Shoqata e Viktimave të Mineriadës 1990-1991 (minatorët do të marshonin përsëri në kryeqytet) ngriti një padi dhe çështja është ende në pritje përpara një gjykate paraprake përpara gjykimit të duhur në Gjykata e Lartë e Kasacionit dhe Drejtësisë.
Si themeluesi dhe presidenti i shoqatës, Vasile Ene, shkroi në Librin e tij të Zi të Mineriadës, “vetëm pesë persona – tre minatorë dhe dy zyrtarë të shërbimeve sekrete që grabitën shtëpinë e shkatërruar të një lideri të opozitës – janë gjykuar” në lidhje me këto ngjarje.
Ene sheh motive politike pas vendimit që mori vitin e kaluar Gjykata e Lartë për ta dërguar aktakuzën, për çështjen ai arriti të niste në vitin 1997, përsëri mbrapsht te prokurorët, duke përmendur mangësi në hetim.
Aktivisti, i cili u rrah keq nga minatorët dhe iu deshën muaj të tërë kurim në Gjermani që të merrte veten, fajëson për vonesat ndikimin mbi sistemin e drejtësisë që ende dyshohet se ushtrohet nga Iliescu dhe aparati i sigurisë.
Ai druhet se Iliescu, i cili muajin e kaluar mbushi 90 vjeç dhe është i akuzuari kryesor, do të vdesë para se të paguajë për rolin e tij në gjakderdhje. “Duke e vonuar vazhdimisht çështjen, ata po përpiqen të shpëtojnë Iliescu-n”, tha ai për BIRN në zyrën e tij në Bukuresht.
Qëllimi ishte të ngjallni frikë te populli
Data 22 prill është e rëndësishme për të kuptuar rrjedhën e ngjarjeve që çuan në “mineriadën” e qershorit.
Mijëra rumunë, përfshirë shumë studentë dhe simpatizantë të partive të qendrës së djathtë të opozitës, kishin filluar të demonstronin kundër Iliescu-t dhe Frontit të tij të Shpëtimit Kombëtar, FSN, në lidhje me vendimin e tyre për të marrë pjesë në zgjedhjet e para demokratike, pavarësisht se më parë kishin premtuar se nuk do ta bënin këtë.
Mes armiqësisë nga forcat e sigurisë, demonstruesit që kërkonin një demokraci më të stilit perëndimor pushtuan gradualisht Sheshin e Universitetit në qendrën e Bukureshtit, një vend simbolik i kryengritjes popullore që përmbysi diktatorin komunist Nicolae Ceasescu në dhjetor 1989.
Për javë të tëra me radhë, në një atmosferë plot gjallëri më vonë të krahasuar me ngjarjet në Kiev Maidan, turma rumunësh të rinj të etur për të lënë pas trashëgiminë komuniste dhe për të përqafuar plotësisht demokracinë, u mobilizuan kundër rezistencës së dukshme të Iliescut ndaj ndryshimit dhe klimës mbizotëruese sociale.
Vendosmëria e tyre për të hequr qafe sistemin e vjetër, megjithatë, nuk rezonoi mirë me të gjithë, siç treguan rezultatet e zgjedhjeve të 20 majit.
Ish-komunisti që kishte marrë pushtetin për të mbushur boshllëkun e lënë nga ekzekutimi i Ceausescu-t në vitin 1989, Iliescu fitoi 86 për qind të votave, duke i dhënë një goditje të madhe kritikëve të tij dhe duke e detyruar shumicën e demonstruesve të tërhiqeshin pas.
Aksioni shtypës i vënë në zbatim nga 13 qershori u vendos në 12 qershor nga sekurokratët e FSN-së, të cilët ia kishin vënë syrin demonstruesve të paktë të mbetur që kishin refuzuar të braktisnin Sheshin e Universitetit.
Një sërë incidentesh të dhunshme që besohet se u shkaktuan nga agjentë provokatorë shpërthyen në zonë, kur ndërhyrja tashmë ishte gati. Kjo u pasua nga rrahje, të shtëna dhe arrestime të kryera nga policia, dhe vazhdoi një ditë më pas nga minatorët e dërguar nga Iliescu për të “ripushtuar” sheshin në mbërritjen e tyre në Bukuresht.
“Ata rrahën njerëz me tuba dhe shkopinj gome dhe bërtisnin: ‘Vdekje intelektualëve!’ kujton Viorel Ene, duke qëndruar në vendin e saktë ku u rrah derisa u la pa ndjenja nga disa minatorë kur doli nga metroja për të shkuar në punë.
“Punëtorët shkatërruan gjithçka në universitetin tim dhe më goditën në kokë dhe në duar”, tha për BIRN një ish-student i arkitekturës që nuk pranoi të jepte emrin e tij. “Disa nga kolegët e mi ishin më keq akoma dhe përfunduan të arrestuar, ose në spital”, shtoi ai.
Edhe pse ai do të kthehej në Rumani pesë vjet më vonë për t’u kujdesur për prindërit e tij të sëmurë, ish-studenti në atë kohë vendosi të largohej nga vendi dhe, si shumë të tjerë, u transferua në Suedi.
Përveç vuajtjeve nga plagët dhe traumat fizike që pësoi, dhuna u la shumë njerëzve përshtypjen se nuk kishte më asnjë shpresë për Rumaninë, pjesërisht për shkak të mikpritjes së ngrohtë që shumë banorë të Bukureshtit i dhuruan minatorëve.
“Teksa largohesha nga vendi i ngjarjes, dy pensionistë më panë të lënduar dhe thanë: ‘Vafsh në dreq! E more atë që meriton!’” kujton ish-studenti.
Të gjitha viktimat e intervistuara nga BIRN kujtojnë se mbajtja e syzeve ose rrobave me ngjyrë të hapur, mjekra apo flokët e gjata, i vinte në rrezik që të viheshin nën shënjestrën e mbështetësve të armatosur të klasës punëtore të FSN, në mbledhjet e të cilës një parrullë popullore ishte¨ “Ne jemi punëtorë, jo mendimtarë.”
Ngjarjet e qershorit 1990 dëmtuan në mënyrë dramatike imazhin demokratik të Rumanisë jashtë vendit dhe një pjesë e madhe e simpatisë që kishte fituar në vitin 1989 u zhduk. Shtetet e Bashkuara bojkotuan inaugurimin e Iliescut në shenjë proteste dhe qeveritë e Europës Perëndimore e dënuan shtypjen me terma shumë më të ashpra.
“Mineriada” e qershorit nxiti gjithashtu valën e parë të madhe të emigrimit nga Rumania post-komuniste, pasi mijëra studentë dhe profesionistë të arsimuar kërkuan horizonte të reja në Europën Perëndimore, Mbretërinë e Bashkuar dhe SHBA, në një eksod pasojash të pallogaritshme sociale dhe ekonomike për Rumaninë .
“Njerëzit thoshin me vete: ‘Pse të jetoj me këta egërsira që na rrahin nëpër rrugë, duke bërtitur: “Ne punojmë, mos mendo,’?” tha Ene.
Pasi mbollën terror në kryeqytet, minatorët u kthyen në provincat e tyre, pas një takimi të fundit me Iliescun në të cilin presidenti, i cili i kishte quajtur demonstruesit “vandalë” dhe “fashistë”, falënderoi punëtorët për rivendosjen e “rendit”.
“Një manipulim i solidaritetit të klasës punëtore”
Antropologu dhe ish-minatori Alin Rus i ka kushtuar disa vjet studimit mënyrës se si aparati shtetëror i FSN-së “manipuloi” punëtorët që të bëheshin një forcë para-policore në dispozicion të saj.
Rus, i cili foli për BIRN nga SHBA-ja, ku ai është një asistent pedagog në Universitetin Franklin Pierce të Nju Hempshajërit, e përshkroi përdorimin e minatorëve dhe punëtorëve të tjerë kundër segmenteve kritike të shoqërisë, si një praktikë të vjetër të Partisë Komuniste, pjesë e së cilës ishin Iliescu dhe shumica e kuadrove të FSN-së.
E njëjta metodë ishte përdorur më herët në vitet 1990 në Rumani, megjithëse në një shkallë më të vogël, vuri në dukje ai. “Me këtë, ata donin të tregonin se kishin legjitimitet dhe mbështeteshin nga punëtorët”, tha Rus.
Në librin e tij “Mineriadët: Midis manipulimit politik dhe solidaritetit të klasës punëtore”, Rus dokumentoi se si ish-policia politike komuniste u infiltrua te minatorët dhe i çoi ata drejt shënjestrave të përzgjedhura në Bukuresht. Ideja ishte të krijoheshin trazira dhe të dekurajohej çdo formë kundërshtimi ndaj FSN-së.
Ky manipulim u bë i mundur duke shfrytëzuar armiqësitë që punëtorët kishin ndaj klasës liberale urbane dhe intelektualëve përparimtarë, e zhvilluar gjatë dekadave të ekspozimit ndaj propagandës komuniste.
Sipas Rusit, përdorimi i punëtorëve nga ana e FNS-së për të shtypur një lëvizje protestuese tashmë të egër në kryeqytet reflektoi një obsesion tipik autoritar për imponimin e një kontrolli të plotë shoqëror.
Duke parë me vëmendje reagimin e madh ndërkombëtar dhe pasojat që solli kjo për imazhin e vendit në atë kohë, ai beson se ishte “një gabim politik”, i cili pasqyronte dështimin e FSN-së për të kuptuar rëndësinë e imazhit dhe informacionit në skenën demokratike globale, skenë të cilës po fillonte t’i bashkohej edhe Rumania.
Sulmi ndaj komuniteteve rome nuk u regjistrua
Alin Rus dhe Viorel Ene nxjerrin në pah një aspekt të ngjarjeve të qershorit që zakonisht shpërfillet në debatin publik rumun: sulmin që minatorët i bënë komuniteteve rome të Bukureshtit.
Grupe minatorësh u transportuan me kamionë dhe drejtoheshin nga oficerë të shërbimit sekret ose bashkëpunëtorë civilë për në lagjet rome të kryeqytetit, ku punëtorët rrahën anëtarët e komunitetit dhe u vodhën atyre para, flori, televizorë dhe mallrat që ata tregtonin.
Siç shpjegoi Rus në librin e tij, ekspeditat ndëshkuese në komunitetet rome synonin të shfrytëzonin paragjykimet e rrënjosura në shoqërinë rumune, duke i prezantuar minatorët si “kryqëzorë të drejtësisë” që veprojnë kundër elementeve antisociale.
Ai beson se edhe narrativa e FNS-së shënjestroi romët për shkak të “traditës së tyre tregtare” dhe “shpirtit të pavarur”. Dëshmitë e mbledhura nga Rus flasin për arrestime arbitrare, shkatërrim të pronës në shtëpitë e romëve dhe dhunë të drejtuar edhe ndaj të miturve, si dhe përdhunime të grave para fëmijëve të tyre.
Grupe romësh të armatosur u përpoqën të ngriheshin kundër agresorëve, por të njëjtat forca policore që bashkëpunuan me minatorët ndërhynë për t’i ndaluar ata.