Si fillon një rrethim – zhurmë apo pëshpëritje? Në rastin tim, rrethimi i Sarajevës filloi pak para se të shkoja në tualetin e ish-hotel Beogradit në kryeqytetin boshnjak atë mëngjes.
Ishte mëngjesi pas referendumit të pavarësisë së 29 shkurtit-1 marsit 1992 në Bosnje dhe Hercegovinë – një ngjarje që një gazetar i njohur i BBC-së ma kishte përshkruar, duke pirë një birrë, si “më në fund një lajm i mirë nga Ballkani”.
Ashtu si shumica e gazetarëve britanikë të qendrës së majtë, ai dukej se nuk e miratonte luftën e një viti më parë për pavarësinë kroate – tepër nacionaliste, tepër etnike. Dhe a nuk ishte e gjithë ajo e dendur me një katolicizëm të thellë demode?
Pra, pse pavarësia e Bosnjës ishte kaq ndryshe, kaq “lajm i mirë”, pyeta? Ai tregoi një poster referendumi në një mur. “Është e shkruar edhe gjuhën serbe me shkronja cirilike”, shpjegoi ai. “Është gjithëpërfshirëse”.
Doja të qeshja. Politika e Londrës përkthehet në Ballkan përmes një posteri “përfshirës”! Unë isha në Beograd që nga viti 1988, duke raportuar për gazetën Independent dhe kisha parë ngritjen e vazhdueshme të liderit serb Sllobodan Millosheviç dhe nacionalizmin ekspansionist serb që ai kanalizonte dhe përkrahte.
Dija mjaftueshëm për Millosheviçin dhe për gjendjen shpirtërore në Serbi, për të ditur se posterat e shkruar me shkronja cirilike “gjithëpërfshirëse” nuk do t’i bindnin serbët që thjesht të hiqnin dorë nga Bosnja – jo pas asaj që pashë në Kroaci, një vend shtëpi e një komuniteti shumë më të vogël serb.
Kishte të paktën 1.5 milionë serbë në Bosnje dhe unë kisha takuar udhëheqësit e tyre, nga Radovan Karaxhiçi deri te studiuesi i rremë Nikola Koljeviç dhe mësuesja Biljana Plavsiç. Isha habitur nga bindja dhe mospërputhja e tyre.
Karaxhiçi më kishte mbajtur leksione duke qëndruar përballë hartës së madhe të Bosnjës me një shkop të gjatë, duke treguar të gjitha pjesët që u përkisnin serbëve, të cilat dukej se ishin pothuajse gjithçka, përveç Medjugorjes. Koljeviç më kishte dhënë leksione me një anglishte të çantë alla Oksfordi për dallimin historik midis serbëve “të vërtetë” dhe “të mëndafshtë”, ose serbëve svilani – të cilët ishin përballur me osmanët në kohët e vjetra dhe po i bënin ballë establishmentit mysliman boshnjak tani. Plavsiç më kishte thënë se myslimanët boshnjakë nuk kishin nevojë për shumë hapësirë në Bosnje. Popujt “orientalë” “pëlqejnë të jetojnë njëri mbi tjetrin”, tha ajo.
Megjithatë, atë natë, as për mua nuk ishte e qartë se çfarë do të ndodhte në Bosnjë.
E mora vesh të nesërmen në mëngjes, teksa rruhesha në banjën time. Kolegia ime nga gazeta britanike Observer trokiti në derën time dhe qëndroi te pragu. “Harroje mëngjesin”, tha ajo rastësisht. “Ka një rrethim.”
Ngrita njërën vetull, por nuk thashë asgjë. Kjo ishte qartazi një shaka. Ajo e dinte shumë mirë se sa shumë më pëlqente mëngjesi. Gjithsesi, një rrethim? Kur e kishte parë Evropa për herë të fundit një rrethim të vërtetë? Fjala që më erdhi në mendje më solli ndërmend një skeç të famshëm të Monty Python, plus imazhe mesjetare katakombesh, shkallësh të larta, kalorësish që sillen rrotull me armaturë metalike dhe kova me vaj të vluar që hidheshin nga parapetet e kalave.
Zbritëm në recepsion. Aty s’kishte asnjë. Heshtje totale. Asnjë mysafir tjetër dhe asnjë nga stafi. Kuzhina ishte bosh. Nuk kishte filxhanë kafeje ose vezë dhe proshutë që cërcërin në sobë. Shqeva sytë. Ku ishin të gjithë? “Të thashë”, tha kolegia ime. “Askush nuk mund të hyjë sepse qyteti është nën rrethim!”
Ajo kishte dalë herët. Kishte parë se çfarë po ndodhte. Dolëm jashtë hotelit dhe ajo më udhëhoqi disa qindra metra drejt asaj që, padyshim, ishte një barrikadë e improvizuar.
Pra, kishte një lloj rrethimi. Por nuk u ndjeva i frikësuar – akoma jo – thjesht i hutuar. E gjithë kjo situatë kishte një lloj atmosfere amatore, jo shumë serioze. Shëtitëm deri te një vend me tema me gjemba dhe restela dhe madje u thirrëm disa serbëve të Bosnjës që ishin në anën tjetër. Nuk isha plotësisht i sigurt se as ata e dinin se çfarë po ndodhte.
Barrikadat u hoqën disa ditë më vonë. Menjëherë pas kësaj, u ktheva në Beograd, ku jetoja në atë kohë. A kishte marrë fund më e keqja? Kështu shpresoja. Sigurisht qëjo. Ai rrethim i improvizuar kishte qenë një provë, një test – mënyra e Karaxhiçit për të paralajmëruar vendin se ai mund ta rrethonte kryeqytetin boshnjak, nëse do të vendoste kështu.
Në kohën kur u ktheva në Sarajevë, në prill, situata ishte shumë më keq. Pastaj nuk kishte më kthim pas. Lufta kishte filluar.
“Duhej të shpresoje që asnjëra palë s’do të të bënte copë-copë”
Qeveria jugosllave dhe serbët e Bosnjës të udhëhequr nga Radovan Karaxhiç kundërshtuan pavarësinë e Bosnjës dhe Hercegovinës dhe donin që ajo të mbetej nën kontrollin e Beogradit. Sarajeva fillimisht u bllokua nga Ushtria Popullore Jugosllave, më pas u rrethua nga 5 prilli 1992 deri më 29 shkurt 1996 nga Ushtria Serbe e Bosnjës, e cila e shënjestroi qytetin me një fushatë 44-mujore granatimesh dhe sulmesh me snajper. Marcus Tanner u kthye në një qytet ku jeta kishte ndryshuar krejtësisht.
Dy persona më telefonuan para se të kuptoja se duhej të kthehesha në Sarajevë. Njëra ishte një shoqe e cila telefonoi – linjat fikse ishin ende të hapura – për të më thënë se ajo dhe prindërit e saj po fillonin të vuanin urinë. Zor se ndonjë ndihmë e OKB-së kishte hyrë në kryeqytetin boshnjak në atë pikë, në fund të pranverës së vitit 1992, që nga prilli. Pjesa më e tyre ishin pa shije. Shoqja ime më tha më vonë se kishin marrë bukë, reçel dhe paste pule dhe nëna e saj kishte filluar ta refuzonte ushqimin. Ajo gjithashtu nuk pranonte të hynte në bodrum gjatë bombardimeve. “Ajo preferon të qëndrojë në banjë për t’u lutur”, tha ajo.
Telefonata tjetër erdhi nga një gazetar boshnjak që e kisha takuar vetëm një herë, por që e kishte marrë numrin tim. Mesazhi i tij ishte edhe më alarmues. Ai më tha se ishte shtrirë në dyshemenë e apartamentit të tij në periferi të Sarajevës, Dobrinja, dhe shikonte nga dritarja. Mund të shikonte ushtarët serbë të Bosnjës duke hyrë në një nga blloqet e apartamenteve në Dobrinja dhe duke nxjerrë njerëzit jashtë. Nuk e pyeta se ku mendonte se do të shkonin këta njerëz. Thjesht pyeta se në çfarë blloku kishin hyrë serbët. “Dobrinja 1”, tha ai. “Dhe ju jeni në?” “Në Dobrinja IV,” u përgjigj ai.
Nuk mund ta harroja këtë dhe të rrija në Beograd, ku isha vendosur që nga viti 1988. Më duhej të kthehesha në Sarajevë. Kisha qenë gjatë atje për referendumin e pavarësisë në mars dhe gjatë gjysmës së parë të prillit. Por tani luftimet ishin thjesht jashtë kontrollit dhe nuk ishte fundi i qershorit. Ura ajrore e OKB-së për në qytet nuk do të hapej deri në korrik 1992. Në këtë fazë, ose shkoja me makinë ose nuk shkoja fare. Por më kishin thënë se tani duhej të shkoja me makinë në skajin e pistës së aeroportit, të cilën e kishin nën kontroll serbët e Bosnjës, dhe më pas të kalova përmes plumbave të Ushtrisë Boshnjake në anën tjetër. Thjesht duhej të shpresoje që asnjëra palë të mos të bënte copë-copë.
Ndalesa e parë, gjej një shofer në Qendrën Ndërkombëtare të Shtypit të Beogradit në Knez Mihailova, një strehë famëkeqe jo vetëm e gazetarëve të dehur, por edhe e të gjithë llojeve të njerëzve, nga bota e krimit, këmbyes parash dhe agjentë të dyfishtë. Një fiksues vendas më prezantoi shpejt me një “shtëpiake beogradase”, e cila me sa duket donte të shkonte të shihte nëse burri i saj në Sarajevë ishte ende mirë. Ajo dukej jashtëzakonisht në formë dhe nuk kishte qejf të bisedonte. Por ishte e gatshme të më çonte përmes Bosnjës lindore të kontrolluar nga serbët në Sarajevë për një çmim të lartë, por të përballueshëm. Do të niseshim të nesërmen.
Ndalesa tjetër, dyqanet. Do të kalonim nga territori serb i Bosnjës për në Sarajevën e kontrolluar nga boshnjakët, që nënkuptonte kalimin e vijës së frontit. Serbët e Bosnjës nuk donin ushqim, apo shumë gjëra të tjera, për të hyrë në qytetin e rrethuar. Plus, shoqja ime dhe nëna e saj e sëmurë ishin myslimanë, laikë, por megjithatë myslimanë. Mishi i derrit dhe proshuta nuk diskutoheshin fare. Kështu që zgjodha një rrotë të madhe djathi kaçkavall, salsiçe viçi, erëza, kafe, qumësht pluhur, fruta të thata, çokollata dhe mallra të tjera që nuk prishen. Si të bëja që serbët të mos e dallonin ato që kisha me vete? Vendosa të marr një çantë shpine të madhe dhe ta mbush gjysmën e sipërme me bluza dhe çorape të pista dhe shpresoja që rojet të mos e kontrollonin deri në fund.
Të nesërmen në mëngjes u nisëm për në Sarajevë. Shoferja ime “shtëpiake” ecte me rreth njëqind milje në orë në kthesat më të forta në Bosnjën lindore kodrinore. Ajo dukej që e njihte shumë mirë rrugën. Akoma më interesante, ajo dukej se njihte tashmë gjysmën e njerëzve në pikat e kontrollit të serbëve të Bosnjës. Ata i tundnin kokën me buzëqeshje, shkelnin syrin dhe mua më shpërfillnin. U përpoqa të bëja një bisedë për bashkëshortin e saj boshnjak të ngecur në Sarajevë, por ajo nuk fliste shumë.
Arritëm në skajin e largët të pistës së aeroportit të Sarajevës. Mashtrimi im me ushqimet qe i suksesshëm. Disa gra serbe të Bosnjës kontrolluan çantën time të shpinës, rrudhën hundët me neveri nga pamja dhe era e keqe dhe e lanë atë. Tani vinte një provë më e madhe. Duhej të kalonim nga pjesa serbe e Bosnjës e pistës në pjesën boshnjake, në skajin tjetër.
Si ta dinte Ushtria Boshnjake se ne jemi miqësorë, nëse ecnim drejt tyre me shpejtësi të madhe? Nuk e di, por shoferja ime nuk duke e shqetësuar. Ajo ndërron marshin dhe drejtohet me shpejtësi marramendëse drejt skajit tjetër. Në një moment dëgjoj zhurmën e plumbave që vërshojnë diku. Vijnë nga para apo nga prapa? Nuk e dalloj dot. Por kushdo që po qëllon, nuk e prek makinën tonë ndërsa ne arrijmë në anën tjetër, të pa lënduar. Ishim në Sarajevë. Shoferja ime u zhduk në një çast, asnjë lamtumirë, asnjë ofertë për të më kthyer pas në Beograd. Nuk e pashë apo dëgjova më për të dhe nuk e mora vesh kurrë misionin e saj të vërtetë. Dyshoj se kishte të bënte me një burrë të ngelur vetëm.
Ndalesa e parë, selia e paqeruajtësve të OKB-së në Lukavica, për t’i lajmëruar ata për gjendjen e vështirë të gazetarit me të cilit kisha kontakt në Dobrinja. Bëhem konfuz kur shoh që kampi i OKB-së është ngjitur me Ushtrinë Serbe të Bosnjës. Mund të jetë e drejtë kjo? Por më çojnë në një dhomë ku takoj dy oficerë, një polak, një francez. U shpjegoj atë që kontakti im ka parë në Dobrinje, për serbët e Bosnjës që hyjnë nëpër ndërtesa dhe marrin njerëz.
Oficeri francez dëgjon me seriozitet dhe duket se e pranon. Ndaloj për të marrë përgjigjen e tij, duke shpresuar se ai do të premtojë të shkojë dhe ta kontrollojë. “E dini se si është të jesh i krishterë në një vend mysliman?” pyet ai pas një minute. “Eh?” Konfuzion. Për çfarë po flet ai? “A mund ta imagjinoni të festoni Pashkën, të themi, në Arabinë Saudite?”, vazhdon ai. Vazhdon kështu.
Papritmas di që s’do të dalë askund. Këtij oficeri francez nuk mund t’i interesonte më pak se çfarë po ndodh në Dobrina. Ai nuk ka asnjë interes për Bosnjën. Kjo është thjesht një punë tjetër pë të dhe ai ka ardhur i armatosur me paragjykime të forta rreth asaj se si janë myslimanët – kudo. Është e qartë se ndien keqardhje për serbët e Bosnjës – “të krishterët”, si ai. Unë largohem i shtangur dhe i tronditur për gazetarin që mendova se mund të ndihmoja.
“Qyteti tani ishte shumë ndryshe”
Pak kohë më vonë, arrij në Dobrinja. Nuk ka rënë ende. Përkundrazi, ata kanë ndërtuar një rrjet të zgjuar tunelesh dhe llogoresh për t’u mundësuar atyre të lëvizin nën nivelin e tokës dhe të mos jenë në shënjestër të snajperëve serbë të Bosnjës. Kam humbur kontakt me gazetarin. Nuk e di se ku është, por s’e kanë rrëmbyer, mesa duket, dhe të tjerët kanë qëndruar. Morali i tyre është i pabesueshëm.
Ndërkohë, më duhet të gjej mikeshën time të uritur dhe shpresoj se do të kem sukses të paktën në atë pjesë të misionit tim. Në Sarajevë në mars dhe prill, mund të ecje deri te barrikadat e improvizuara dhe ndonjëherë edhe të bisedoje me serbët e Bosnjës në anën tjetër. Lufta ishte në ajër, një realitet në pjesë të Bosnjës, por ajo nuk e kishte goditur Sarajevën me forcën e saj të plotë.
Tani qyteti ishte shumë ndryshe. Granatimet masive kanë djegur dhe shkatërruar shumë ndërtesa dhe nuk mund të shkosh dot më deri te vijat e frontit dhe të bisedosh. Kam vënë re se komplekset e njerëzve kanë ndryshuar. Ata zbardhen, bëhen më të bardhë, për shkak të mungesës së ushqimit të freskët. Tani janë më të dobët. Ata vrapojnë nëpër rrugë në formë zigzag për të shmangur goditjen me snajper nga serbët e Bosnjës në kodrat aty pranë. Vrapimi është pjesë e jetës nën rrethim.
Qyteti i Vjetër, me rrugët e tij të ngushta, duket larg të qenit një zonë e sigurt. Pjesa tjetër e qytetit është një fatkeqësi për banorët, përsa i përket rezistimit të një rrethimi. Sarajeva nuk ka formë të rrumbullakët, si shumica e qyteteve. Është e gjatë dhe e ngushtë, e shtrirë përgjatë një lugine të rrethuar nga kodra që ata nuk i kontrollojnë. Qyteti i pasluftës u ndërtua përgjatë kësaj lugine, me bulevarde të gjerë e të drejtë – diçka e përsosur për serbët e Bosnjës që ndodheshin në kodrat përreth dhe mund të shikonin përgjatë atyre bulevardeve. Tramvajet qarkullonin të ekspozuar, dritaret ishin të mbushura me vrima plumbash. Po ashtu edhe këmbësorët që ecnin në ato rrugë të gjera, nëse nuk mund të përdorin një nënkalim.
Edhe Qyteti i Vjetër nuk është aq i sigurt. Serbët e Bosnjës kanë një pikëmbështetje të rëndësishme në Grbavica, nga ku snajperët e tyre mund të shohin lehtësisht Holiday Inn, i vetmi vend akomodimi tani për gazetarët vizitorë. Kur kisha qëndruar atje vetëm disa javë më parë, ai ishte ende një hotel funksional i nivelit ndërkombëtar. Që nga ajo kohë deri tani, një nga krahët e hotelit është hedhur në erë, duke i dhënë atij ajrin dhe atmosferën e luftës.
Puna e dhomës u zgjidh. I gjej miqtë e mi një bllok në gjysmë më tej, midis Qytetit të Vjetër dhe qytetit të ri, një zonë moderne me ndërtesa shumëkatëshe – e ekspozuar, por jo aq e ekspozuar sa disa. Kur arrij në apartament me çantën time me ushqime, ka habi dhe lot. Banorët e shtresës së mesme të Sarajevës, me sa duket, po ia kalojnë më keq nga të gjithë në këtë rrethim.
Hierarkia e vjetër sociale urbane është kthyer dhe përmbysur. Ata nuk janë mjaftueshëm të ashpër për t’u futur në bandat e rrugës që kanë marrë kontrollin e rrjeteve të kontrabandës. Klasa intelektuale, tipat e universitetit, nëpunësit, kanë rënë në kohë të vështira. Kredencialet e tyre akademike nuk llogariten vlejnë më tani.
Në Sarajevën e rrethuar mund të gjesh ushqime të mira edhe tani në tregje. Vezët, çokollatat, uiski dhe tufa perimesh tani bien në kategorinë e “luksit”. Ato bëhen më të disponueshme ndërsa ura ajrore e OKB-së fillon të funksionojë atë verë – dhe ndërsa ndihma bie jo vetëm në duart e atyre në nevojë, por edhe në duart e bandave, për t’u shitur. Por çmimet janë zhvatëse. Shoqja ime dhe prindërit e saj janë me fat që kanë salsiçet e derrit, fruta të thata, çokollata, erëza dhe atë rrotën e madhe të djathit kaçkavall.
Mbaj mend që mendoja se, po të isha në vendin e tyre, do t’i kisha ruajtur të gjitha ato gjëra me shumë kujdes në një dollap të mbyllur. Por ata duan ta ndajnë fatin e tyre të mirë. Shoqja im zbret shkallët, troket nëpër dyer dhe ua jep të gjithë çokollatën fëmijëve në apartamente dhe bën të njëjtën gjë me frutat e thata. Fëmijët kërcejnë nga gëzimi, prindërit e tyre duke buzëqeshur. Një gjë e vogël, por e mirë kishte ndodhur atë ditë. Jam shumë i prekur për të folur.
U ktheva në Sarajevë shumë herë gjatë viteve të rrethimit. U bë rutinë. Vijat e frontit u stabilizuan, po ashtu u stabilizua edhe ura ajrore e OKB-së. Ne u mësuam të përgatiteshim për zbritjen, ndërsa avioni ushtarak ulej në aeroport, dhe më pas shkonim për në qytet me një transportues të blinduar të personelit të OKB-së. Nuk e vëmë re më pjesën e hedhur në erë të Holiday Inn. Largohem nga Jugosllavia, tani një shtet në kohën e shkuar, para se të përfundojë lufta.
Edhe shoqja ime u largua nga Bosnja, menjëherë pas përfundimit të rrethimit në 1995. Ajo ia doli të mbërrinte shëndoshë e mirë në Shtetet e Bashkuara. E kam parë në Facebook. Nëna e saj ndoshta ja ndërruar jetë tashmë. Babai i saj nuk ia doli kurrë. Serbët e Bosnjës mbyllnin ujin në Sarajevë herë pas here dhe i detyronin njerëzit të prisnin në radhë në çezmat e rrugës, ku ata ishin të ekspozuar.
Ai vdiq në atë mënyrë, një nga viktimat e shumta të rrethimit, i qëlluar teksa priste në radhë me kovën e tij të ujit.