Javën e kaluar, në ditëlindjen e 113-të të gjyshit tim Alexander Brill, ai dhe nëntë viktima të tjera të Holokaustit morën Stolpersteine-n e parë në kryeqytetin serb Beograd, ndërsa babai, vajza dhe unë e shikonim.
Stolpersteine janë gurë përkujtimorë të vendosur jashtë rezidencës së fundit të viktimave dhe të mbijetuarve të Holokaustit. Artisti Gunter Demnig ka instaluar dhjetëra mijëra gurë të tillë me madhësinë e një pëllëmbe dore në të gjithë Evropën, duke i bërë ata monumentin më të madh të decentralizuar në botë.
Në prill të vitit 1941, kur filloi pushtimi gjerman në Beograd, adresa e gjyshit tim ishte Solunska Ulica 8. Ai jetonte atje me gjyshen time Regina, dy vëllezërit e tij më të vegjël dhe babanë tim, i cili ishte dy vjeç e gjysmë. Gjyshi im punonte si nëpunës në ndërmarrjen e energjisë elektrike. Ai ishte përgjegjës për vëllezërit e tij më të vegjël, të cilët të dy u bënë partizanë dhe njëri prej të cilëve u vra në betejë.
Si të gjithë burrat hebrenj, nën kërcënimin e vdekjes gjyshi im u regjistrua në Kalemegdan, kështjellën e lashtë që ka pamje nga Danubi. Atje ai mori yllin e verdhë që duhej të vinte dhe iu caktua një detyrë: gërmoi kanale dhe vendosi tubacione me një ekip që merrej me riparimin e kanalizimeve, së bashku me fqinjët e tij. Ishte punë për skllevër, por gjatë pranverës dhe verës së vitit 1941, ai mundi të kthehej natën te gjyshja ime dhe babai im në Solunska Ulica 8.
Një natë në fund të gushtit 1941, rreth ditëlindjes së tretë të babait tim, gjyshi nuk u kthye më. Babai im kujton gjyshen time duke vajtuar. Ajo ishte shtatzënë me hallën time.
Gjyshi im dhe punëtorët e tjerë skllevër hebrenj ishin tani të burgosur në Topovske Supe, një kamp burgimi në Beograd. Banorët e qytetit kalonin pranë kampit gjatë jetës së tyre të përditshme. Kushtet ishin të tmerrshme. Të burgosurit mbështeteshin tek anëtarët femra të familjeve të tyre për t’u sjellë ushqim. Gjyshja ime e bëri këtë derisa një ditë arriti dhe portat ishin të hapura dhe kampi ishte bosh.
Gjyshja ime donte të besonte thashethemet se të burgosurit hebrenj ishin zhvendosur diku tjetër për punë. Për vite të tëra pas luftës, ajo shpresonte se ai ishte ende gjallë. Por ne e dimë tani se gjyshi im ndoshta u vra dhe u varros në një varr masiv atë ditë.
Asnjë varr i shënuar
Në qershor të vitit 2017, me babanë dhe vajzën time, udhëtova për herë të parë nga Shtetet e Bashkuara në Serbi. Ne vizituam Kalemegdan-in. Çiftet bënin piknik dhe fëmijët luanin në bar, por asnjë shenjë nuk shpjegonte se dikur atje ishin grumbulluar burrat hebrenj. Në Topovske Supe, ku ishin burgosur gjyshi dhe mijëra të tjerë, nuk kishte asnjë shenjë. Dhe gjyshi im nuk kishte varr të shënuar që ne mund ta vizitonim.
Në atë udhëtim, ne qëndruam në trotuar në lagjen Dorcol, ku babai im jetonte kur ishte djalë i ri. Atje ai kujtoi kujtimin e tij më të hershëm, teksa vraponte nëpër rrugë që të gjente një strehë nga bombat me nënën dhe kushëririn e tij, ndërsa bombarduesit gjermanë sulmonin në befasi. Adolf Hitleri shënjestroi në mënyrë specifike lagjen hebreje ku jetonte familja ime. Stërgjyshi im u vra atë ditë, teksa vraponte për të ndihmuar babanë dhe gjyshen time, në vend që të skonte në një strehë të sigurt nga bombat në bodrumin e tij.
Holokausti ishte i hershëm dhe i shpejtë në Serbi. Në hakmarrje ndaj luftëtarëve të rezistencës që vranë dhe plagosën ushtarë gjermanë, shumica e burrave hebrenj, së bashku me shumë burra romë, ishin vrarë nga fundi i vitit 1941.
Pastaj gra, fëmijë dhe pleq hebrenj u burgosën në kampin e përqendrimit Staro Sajmiste. Ata që nuk vdiqën nga ekspozimi, sëmundjet dhe uria në dimrin brutal të viteve 1941-1942, u mbytën në një furgon të lëvizshëm me gaz ndërsa ai kalonte nëpër rrugët e qytetit.
Në këto mënyra, nazistët vranë 90 për qind të banorëve hebrenj të Beogradit. Në vitin 1942 ata e shpallën qytetin një nga vendet e para që ishte Judenrein, pa hebrenj. Dhe kështu, lagjja historikisht hebreje e Dorcolit tani ka pak ose aspak banorë hebrenj.
Teksa rrinim në Dorcol në atë ditë të nxehtë pesë vjet më parë, duke dëgjuar babanë tim të tregonte për Holokaustin në Beograd në një lagje hebreje pa hebrenj, kërkova ndonjë provë që mund të tregonte se gjyshi im dikur ishte atje. Shtëpia ku ai kishte jetuar ishte zëvendësuar me një ndërtesë moderne. Rreth nesh, banorët bënin punët e tyre të përditshme.
Qëllimi nazist nuk ishte vetëm të zhdukte hebrenjtë e Evropës, por edhe çdo gjurmë që ata kishin ekzistuar ndonjëherë. Në rrugën ku jetonte gjyshi im, atë ditë unë, babai im dhe vajza ime ishim dëshmi se ai ekzistonte. Kisha lexuar për projektin Stolpersteine, por tani ndjeva nevojën që ata të ishin jashtë shtëpisë së fëmijërisë së babait tim. Doja një memorial për të pasur prova të përhershme në shtëpinë e fundit të gjyshit tim.
Thellim i kujtesës
Gjyshi im nuk ka një varr të shënuar, por tani ai ka një Stolperstein në vendin ku ka jetuar në Solunska Ulica 8. Unë kam një vlerësim të madh për projektin Stolpersteine, pjesërisht sepse duke shënuar vendbanimin e fundit të viktimave dhe të mbijetuarve të Holokaustit, ne mund të festojmë jetën e tyre. Gjyshi im dhe secili nga gjashtë milionë hebrenjtë e vrarë ishin më shumë sesa mënyra se si ata vdiqën.
Gjyshi im ishte baba, bashkëshort, vëlla, djalë dhe shok. Ai ishte dashuria e jetës e gjyshes sime. Ditën që gjyshi im u zhduk, gjyshja ime ishte 27 vjeçe dhe shtatzënë. Ajo nuk u martua më kurrë.
Gjyshi im ishte vetëm 32 vjeç kur u vra. Ai kishte ende shumë jetë përpara tij. Duhet të kishte qenë në gjendje të shikonte babanë dhe hallën time të bëheshin prindër. Hallën që nuk e njohu kurrë. Ai do të kishte qenë vetëm 60 vjeç kur linda unë. Ai duhet të më kishte parë mua dhe vëllain tim të rriteshim dhe ndoshta të ishte dëshmitar i lindjeve të stërnipërve dhe stërmbesave të tij.
Ashtu si në vitin 2017, javën e kaluar në një ditë tjetër të nxehtë, babai im, vajza ime dhe unë ishim përsëri në rrugën Solunska Ulica 8. Por këtë herë nuk ishim vetëm. Më 5 korrik, kur gjyshi im mori Stolperstein, ne ishim të rrethuar nga komuniteti hebre dhe serbë të tjerë, duke përfshirë të mbijetuarit dhe udhëheqësit e komunitetit që bënë të mundur këtë moment.
Për një moment, babai im mbajti në dorë gurin e babait të tij dhe ai ishte i familjes sonë. Dhe më pas ia dha Gunter Demnigut, i cili e vendosi aty ku i takon, në tokë jashtë shtëpisë së gjyshit tim. Ai nuk është vetëm për gjyshin tim, por për të 10,000 hebrenjtë e vrarë nga Beogradi dhe për vetë qytetin.
Në gjermanisht, Stolpersteine do të thotë “gurë pengues”. Ata inkurajojnë kalimtarët të ndalojnë dhe të lexojnë për personin që jetonte aty.
Sonja Vilicic, drejtoreshë ekzekutive e Haver Srbija, OJQ-së që punoi për të sjellë Stolpersteine në Serbi dhe organizoi eventet më 5 korrik, më tha: “Për Serbinë dhe qytetin e Beogradit, ku kujtesa publike është e politizuar, Stolpersteine duke qenë përkujtimore për secilin viktimë individualisht, na mundëson dhe na shtyn ne si shoqëri të flasim, të bëjmë pyetje dhe të edukojmë për historinë lokale të Holokaustit.
“Përgjegjësia jonë më e madhe në këtë moment është të kujdesemi dhe të mbrojmë këto përmendore, dhe duke e bërë këtë të ruajmë dhe thellojmë kujtimin e viktimave të Holokaustit dhe viktimave të nazizmit”.
Pasi u vendosën gurët, moti ndryshoi. Një fllad na çliroi nga vapa që të merrte frymën. Kur arritëm në hotelin tonë, nisën bubullimat dhe shiu lau rrugët. Ndjeva kënaqësinë që ndiej kur një rrebesh ujit vadit farat që sapo kam mbjellë.
“Tani, gurët janë vërtet në tokë”, tha ime bijë.
Nuk do të ketë kurrë një Stolperstein për secilin prej hebrenjve të vrarë të Beogradit. Por dhjetë të parët tashmë janë vendosur. Shpresoj që në të ardhme do të ketë edhe shumë të tjerë.
Julie Brill po shkruan një autobiografi për familjen e saj serbe, në kontekstin e historisë së pa treguar të Holokaustit në Serbi, të cilën ajo e përcjell gjithashtu përmes përfshirjes së saj me 3GNY, një program që u ofron shkollave folës mbi Holokaustin nga brezi i tretë i të mbijetuarve. Twitter: @JulieBrill8