Kur korrespondenti i BBC-së, Martin Bell, u vendos për të mbuluar luftën në Bosnjë në vitin 1992, kjo ishte një histori që dominonte buletinin e lajmeve televizive, ndërsa shikuesit shikonin shpërthimin e armiqësive të armatosura në tokën evropiane në ankth dhe mosbesim.
Por ndërsa konflikti vazhdoi të rëndohej më tej dhe muajt kaluan, kontrolli i narrativës mediatike u bë gjithnjë e më i rëndësishëm pasi forcat ndërluftuese kërkonin të ruanin vëmendjen ndërkombëtare mbi kauzën e tyre ose të shmangnin dënimin.
Bell, i cili fitoi çmime dhe u nderua nga shteti britanik për raportimin e tij, beson se ka ngjashmëri midis luftës trevjeçare e gjysmë në Bosnjë dhe konfliktit aktual në Ukrainë, i cili tani ka hyrë në muajin e tij të gjashtë.
“Sigurisht që në luftën e Bosnjës, e cila zgjati për tre vjet e gjysmë, do të thosha se lufta e fjalëve dhe imazheve ishte po aq e rëndësishme sa përplasja e armëve”, tha ai për BIRN në një intervistë.
“Qeveria boshnjake kishte një zëdhënës jashtëzakonisht efikas, politikanin boshnjak Haris Silajdziç, i cili mund të fliste si në anglisht ashtu edhe në gjuhën boshnjake, dhe në arabisht nëse ishte e nevojshme. Një nga komandantët e OKB-së u shpreh se vetëm elokuenca e tij kishte forcën e një brigade këmbësorie.
Presidenti Volodymyr Zelensky ka përmbushur një rol të ngjashëm për Ukrainën, e cila po kërkon të bindë Perëndimin të mbështesë rezistencën e tij ndaj pushtimit rus duke e furnizuar me më shumë armë dhe duke vendosur më shumë sanksione ndaj Moskës.
Ndërkohë, autoritetet ruse kanë mbyllur mediat e pavarura në një përpjekje për të siguruar që narrativa e tyre propagandistike për një “operacion special ushtarak” kundër “nazistëve ukrainas” të mos sfidohet brenda vendit, ndërkohë që përhapin dezinformata në internet për të minuar narrativën e Kievit jashtë vendit.
Bell beson se terreni i betejës mediatike aktualisht po dominohet nga Ukraina: “Unë mendoj se lufta e informacionit e ukrainasve po shkon shumë mirë dhe ajo e rusëve nuk po shkon aspak mirë”, tha ai.
“Këtë mund ta shihnit në fundosjen e anijes së flotës së tyre në Detin e Zi. Ata thjesht nuk e pranonin që kjo kishte ndodhur, kur ishte e qartë që kishte ndodhur. Unë mendoj se për shkak se censura është kaq e hekurt në Rusi, shumë njerëz nuk janë të vetëdijshëm se po u thuhen një tufë gënjeshtrash. Por kurrë mos e nënvlerësoni fuqinë e mediave sociale – njerëzit janë në gjendje të gjejnë burime alternative informacioni.”
Luftimi i lodhjes së luftës
Bell, i cili tani është 83 vjeç, raportoi për 30 vjet për konflikte në mbarë botën që nga Vietnami deri në Irlandën Veriore, Lindjen e Mesme deri në Ruanda dhe u bë i njohur për angazhimin e tij ndaj së vërtetës dhe drejtësisë dhe kritikat e tij parimore ndaj mosveprimit zyrtar përballë mizorive. Ai gjithashtu ka dëshmuar në Gjykatën e Hagës në gjyqet e Radovan Karaxhiçit dhe Ratko Mlladiçit.
Duke iu referuar përvojës së tij të luftës së gjatë në Bosnje, Bell tha se Ukraina përballet me një problem të mundshëm në mbajtjen e narrativës së saj në titujt kryesorë të medias perëndimore ndërsa konflikti vazhdon dhe fundi i tij s’duket gjëkund.
“Që nga koha kur filloi lufta në Bosnje në prill të ’92-shit, pati një interes shumë të madh. Kjo vazhdoi gjatë gjithë verës së vitit ’92, dhe deri në tetor, trupat e OKB-së u përfshinë, duke përfshirë një batalion britanik, dhe kjo, nga këndvështrimi i BBC-së, e bëri më të lehtë transmetimin e lajmeve. Por në vitin e dytë vura re se po bëhej gjithnjë e më e vështirë për të siguruar materiale për transmetim”, kujton ai.
Për një kohë, deri në masakrat e Srebrenicës në korrik 1995, “kishte një element lodhjeje, jo më pak mes redaktorëve në Londër, të cilët mendonin se nuk po prodhonim asgjë të re”.
Kur përballej me rënien e interesit për raportimet e drejtpërdrejta të lajmeve të incidenteve në fushën e betejës, Bell do të provonte këndvështrime alternative dhe do të propozonte “histori të çuditshme” në një përpjekje për të anashkaluar “lodhjen e luftës” të shikuesve dhe redaktorëve.
“Për shembull, ishte një ari i lidhur me zinxhirë në një kafaz në një restorant të braktisur në vijën e frontit në qytetin e Vitezit, në Bosnjën qendrore. Ai u shpëtua nga trupat britanike të OKB-së, të cilët përdorën racionet e ushtrisë për të joshur ariun në kurthin që i kishin vendosur, në mënyrë që ta çonin në portin kroat të Splitit dhe ta dërgonin në një pyll të sigurt diku në Evropën veriore”, tha ai.
Por ky nuk ishte thjesht “lajm i butë” për një shpëtim kafshe, këmbënguli ai: “Historia ngriti pyetje interesante – pse OKB-ja është gati të përdorë burimet e saj për të shpëtuar jetën e një ariu kur qindra njerëz në zonën përreth po vriten dhe mandati i OKB-së nuk duket se mbulon mbrojtjen e tyre?”
“Ka më shumë egërsi”
Mbulimi i rrethimit të Sarajevës nga Bell e bëri atë një nga gazetarët më të njohur të Britanisë, por gjithashtu bëri që ai të vinte në rrezik jetën e tij. Edhe pse ai kishte veshur atë që ai e quajti kostumin e tij të bardhë “me fat”, ai u plagos rëndë nga shrapnel ndërsa raportonte në kryeqytetin boshnjak në vitin 1992.
Duke rrezikuar ishte një mënyrë që reporterët të mund t’i transmetonin historitë e tyre, kujtoi ai: “Nëse rrezikonit jetën tuaj në rrethana ekstreme dhe siguronit disa fotografi të vijës së frontit, ato mund të transmetoheshin shumicën e kohës. Por kishte më shumë gazetarë të vrarë në luftën e Bosnjës, e cila zgjati vetëm tre vjet e gjysmë, sesa në të gjithë luftën e Vietnamit, e cila zgjati më shumë se dhjetë.”
Më shumë se 150 punonjës të medias u vranë gjatë dhe menjëherë pas luftërave ballkanase në vitet 1990, siç ka dokumentuar seria Last Despatches e BIRN. Lufta e Ukrainës ka rezultuar gjithashtu vdekjeprurëse për gazetarët. Komiteti për Mbrojtjen e Gazetarëve me bazë në Nju Jork vlerëson se deri më tani, 15 gazetarë dhe punonjës të tjerë të medias janë vrarë në Ukrainë që kur trupat e Vladimir Putin pushtuan në shkurt të këtij viti.
Bell tha se ai beson se reporterët e luftës janë më të kujdesshëm dhe e mbrojnë veten më mirë sot sesa paraardhësit e tyre në vitet 1990, dhe se përdorimi i dronëve u ka mundësuar operatorëve të kamerës të reduktojnë rrezikun e lëndimit ndërsa sigurojnë fotografi dramatike.
Por ai gjithashtu vuri në dukje se armatimi i rëndë që përdoret në luftën e Ukrainës është shumë më i fuqishëm dhe më shkatërrues se sa pajisjet ushtarake që u përdorën në fushën e betejës në Bosnje dhe Hercegovinë tre dekada më parë. Disa nga gazetarët që kanë vdekur në Ukrainë janë vrarë nga sulmet me raketa që synonin zonat e populluara. “Unë mendoj se ka më shumë egërsi dhe intensitet në luftimet në Ukrainë, pasi po përdoren armatime shumë më të rënda”, tha Bell.
“Njeriu me kostum të bardhë”, siç quhej në vendin e tij, u largua nga BBC-ja në vitin 1997 për të kandiduar për parlamentin britanik si një kandidat i pavarur në një platformë kundër korrupsionit dhe fitoi. Pasi shërbeu si deputet për katër vjet, ai u bë ambasador për UNICEF.
Ai ka shkruar gjithashtu një seri librash depërtues, nga kronika e tij e vitit 1995 për vitet e tij të luftës në Bosnje, “In Harm’s Way”, deri në librin e tij më të fundit, “War and Peacekeeping”, i cili hedh sytë pas në konfliktet për të cilat ai ka raportuar dhe vlerëson përpjekjet që u bënë për t’i ndalur ato.
I pyetur se çfarë këshille do t’u jepte gazetarëve që mbulojnë luftën në Ukrainë, Bell u përgjigj me tonin e vendosur me të cilin fitoi besimin e shikuesve të BBC për tre dekada: “Mos u mbështetni në thashetheme. Asnjëherë mos raportoni një histori mizorie nëse nuk e keni parë vetë atë. Besojini veshëve dhe syve tuaj.”
“Dhe përgatituni të dekurajoheni. Sepse ndërsa lufta vazhdon, do të zbuloni se rrezikoni jetën tuaj pa qëllim, sepse disa njerëz nuk janë më të interesuar”, shtoi ai.
Për të ilustruar se çfarë donte të thoshte, ai e mbylli me një anekdotë vetë-përçmuese nga vitet e para të karrierës së tij të gjatë dhe të shquar.
“Më kujtohet nëntori 1972, kur bëra një raport mbi një përleshje të frikshme në autostradën një në veri të atij që ishte atëherë Saigoni, midis Ushtrisë Vietnameze të Veriut dhe Viet Kongut nga njëra anë dhe Vietnameze të Jugut nga ana tjetër”, tha ai.
“Ishte shumë spektakolare, por atëherë lufta ishte në një fazë të avancuar, dhe amerikanët po tërhiqeshin nga Vietnami dhe interesi po pakësohej, dhe ajo që mendoja se ishte raporti im epik i betejës u hoq nga transmetimi në lajmet e BBC-së dhe në vend të tij u vendos një lajm që fliste për 12 mjellma që kishin ngordhur në lumin Thames.”