Debatet e ndezura në lidhje me menaxhimin e trashëgimisë në Turqi rreth kthimit në xhami të Hagia Sophias dhe transformimit të Muzeut Chora, si edhe për prishjen e planifikuar të fabrikës së birrës Bomonti, nxjerrin në pah tensionet që ekzistojnë midis ruajtjes, pronësisë, përdorimit dhe aksesueshmërisë.
Për disa javë në korrik, kthimi i ndërtesës së vjetër romake të njohur si Hagia Sophia nga një muze në një xhami shkaktoi një stuhi artikujsh në lidhje me menaxhimin që qeveria turke po i bën të trashëgimisë së saj kulturore. Debati shpesh ishte i polarizuar midis atyre që argumentojnë se Turqia ka të drejtë ta menaxhojë trashëgiminë e saj kulturore siç ajo e gjykon të arsyeshme dhe atyre që e panë lëvizjen si një sulm ndaj të kaluarës bizantine të vendit dhe, më saktë, kundër modernitetit laik të udhëhequr nga Ataturku. Megjithatë, debati mbi Hagia Sophian po lë në hije forma të tjera – dhe shpesh më shkatërruese dhe shfrytëzuese – të (keq)menaxhimit të trashëgimisë që po ndodhin në Turqi.
Sipas zëdhënësit të presidentit Rexhep Tajip Erdogan, dijetarit islamik të kthyer në diplomat Ibrahim Kalin, shnddërrimi i Hagia Sophias ishte një rrëfim i “përplasjes së civilizimeve”, me Evropën që kundërshtonte kërkesat lokale për një xhami, duke i përshkruar njerëzit e Mesdheut Lindor si të pa interesuar për trashëgiminë kulturore që shkon përtej interesave të ngushta të komunitetit të tyre, siç është ruajtja e vendeve të adhurimit që i përkasin atij komuniteti.
Si i tillë, kontrolli i drejtuar nga qeveria i diskutimit rreth kësaj lëvizje fshehu debatet e mëdha dhe të vazhdueshme në internet të zhvilluara midis turqve në lidhje me këtë temë: puna nga studentë dhe akademikë turq në hulumtimin e të kaluarës helenistike, perandorake romake dhe bizantine të vendit të tyre; dhe veprimet dhe pjesëmarrja kolektive e popullit turk në ruajtjen dhe mbrojtjen e trashëgimisë së tyre të larmishme kulturore duke marrë në duart e tyre menaxhimin e trashëgimisë.
De-sekularizimi
Kthimi i Hagia Sophias në një xhami në korrik ishte një arritje e madhe në axhendën e de-sekularizimit të Erdoganit – një program politik i ashpër anti-Kemalist i cili ka përfshirë kthimin e disa ndërtesave bizantine/ish-xhami osmane që ishin riklasifikuar si muze – dhe një vazhdim i politikës populiste të Partisë së tij për Drejtësi dhe Zhvillimit (AKP). Kjo përfshin shfaqjen e triumfalizmit duke iu referuar pushtimit osman; joshëse për të mbështetur ndjenjat fetare, kombëtare dhe etnike; dhe duke krijuar përshtypjen e konsensusit shoqëror kur në të vërtetë ai mungon.
Kjo lëvizje pasoi kthime të tjera të mëparshme, siç ishte ajo e Iznik Hagia Sophias në vitin 2011 dhe e Trabzon Hagia Sophias në 2013.
Shndërrime të tilla kërkuan ndryshime në ndërtesë. Trabzon Hagia Sophia ka afreske të shekullit të 13-të, të cilat u zbuluan në vitet 1960 ndërsa ndërtesa funksiononte ende si xhami. Zbulimi i mozaikëve, nën kujdesin e historianit britanik të artit David Talbot Rice, dhe përfundimi i një xhamie të re aty pranë, lehtësuan themelimin e Muzeut Hagia Sophia të Trabzonit. Megjithatë, si rezultat i kthimit në një xhami në vitin 2013, afresket fillimisht u mbuluan plotësisht nga një rrjetë e varur, më pas ato u mbuluan me drita të varura të cilat e errësojnë vetëm pjesërisht afreskun e kupolës.
Kohët e fundit – pas një vendimi të marrë në dhjetor 2019 – është njoftuar se Muzeu Kariye/Chora në zonën Fetih të Stambollit do të kthehet përsëri në një xhami funksionale. Ashtu si me Hagia Sophian, pati menjëherë shqetësime për mozaikët e ndërtesës së restauruar së fundmi në shekullin e 14-të. Pritet që mozaikët me figura të jenë pjesërisht të mbuluar, edhe pse gjatë periudhës osmane ndërtesa njihej si “Xhamia me mozaikë”.
Duke lënë mënjanë lënien në hije të artit figurativ në Hagia Sophian e kthyer në xhami, integriteti i tyre nuk është kompromentuar seriozisht, ndryshe nga shkatërrimi total i trashëgimisë botërore në Sur, qyteti i vjetër i Dijarbakirit, ose përmbytja e qytetit antik të Hasankeyfit – veprime të cilat kanë zhvendosur njerëz të shumtë.
Përqendrimi në vendet e njohura turistike dhe strukturat elitare bizantine nënkupton se vetëm ato vende që mund të kthehen në muze, janë vende me interes të madh për turistët ose që shfrytëzohen për turizëm meritojnë statusin e trashëgimisë kulturore. Megjithëse, siç shihet me restaurimet e kryera në Gobeklitepe dhe Kullën Gallata, monetarizimi shpesh e lë në hije konservimin, ashtu si ruajtja e ndërtesave dhe monumenteve të ngritura nga dhe për një elitë në pushtet shpesh lë në hije ato më të njohurat.
Trashëgimi popullore dhe ekologjike
Këtë verë, ndërsa Hagia Sophia po merrte të gjithë vëmendjen ndërkombëtare, një monument i dashur i Stambollit u planifikua të shkatërrohej.
Fabrika e Birrës Bomonti, e cila mban emrin e vëllezërve zviceranë që ngritën një fabrikë birre në rrethin Ferikoy të Konstandinopojës në vitin 1890, ishte fabrika e parë moderne e birrës në Turqi. Ndërtesa e madhe dhe e papërdorur iu kalua Diayanetit, autoriteti më i lartë fetar i Turqisë dhe institucioni publik me shumë shpenzime, i cili në vendin e fabrikës po planifikon të ndërtojë një xhami dhe parkim.
Përtej vlerës së saj unike arkitektonike si një ndërtesë e hershme industriale, Fabrika Bomonti vlerësohet në vend si një shembull i trashëgimisë së vërtetë popullore. Kjo lloj trashëgimie kulturore përfshinë dhe pasqyron jetën dhe historinë e komuniteteve, në këtë rast të turqve të klasës punëtore.
Relativisht i panjohur jashtë Turqisë, Muzeu SeKa në Kocaeli është një tjetër monument i tillë.
Financuar në nivel lokal, Muzeu SeKa u hap në vitin 2016 për të ruajtur historinë e fabrikës së letrës, nga themelimi i saj në vitin 1934 deri kur u privatizua dhe u mbyll në vitin 2005. Muzeu ka ekspozita mbi prodhimin turk, procesin industrial dhe mbi jetën shoqërore të fabrikës, e cila kishte një shkollë, një kopësht, kinema dhe klub sportiv. Për shembull, ekipi i parë i vozitjes i grave në Turqi u krijua në SeKa.
Kjo trashëgimi kulturore është me të vërtetë unike sepse pasqyron historinë e komunitetit, i cili ndihmoi në krijimin e muzeut dhe vazhdon të angazhohet me anëtarët e tij, shumë prej të cilëve e kujtojnë SeKa-n si një vend pune, socializimi dhe politike. Dimensioni i klasës këtu është qendror, sepse diskursi rreth monumenteve dhe trashëgimisë kulturore është i tillë që shpesh përjashton vendet që përkujtojnë jetën e përditshme të njerëzve.
Shpesh janë vende që nuk janë të renditura në listën e vendeve të mbrojtura nga UNESCO që pasqyrojnë vërtet ndjenjën popullore, sepse statusi i tyre i pambrojtur krijon një hapësirë për veprim kolektiv. Për shembull, protestat Gezi të vitit 2013 që kundërshtonin planet e qeverisë për të rrafshuar Parkun Gezi të Stambollit pasqyruan një prerje të tërthortë të shoqërisë turke. Elementet kohezive ishin një angazhim për ruajtjen ekologjike, praktikat e qëndrueshme të ndërtimit dhe ruajtjen e një hapësire publike.
Po kështu, verën e kaluar, banorët lokalë organizuan protesta dhe veprime kolektive për të ruajtur Parkun Kombëtar Kazdagı, një zonë në mbrojtje pranë Trojës antike. Vendi ishte hapur për shfrytëzim nga kompania kanadeze Alamos Gold – Kanadaja raportohet se ka disa nga ligjet më të buta për minierat dhe nga praktikat më shkatërruese mjedisore në botë – dhe bashkëpunëtori i saj turk Dogu Biga, që raportohet se janë përfshirë në shpyllëzime masive dhe përdorin cianur ndotës dhe vdekjeprurës për nxjerrjen e arit.
Siç ka treguar pandemia e koronavirusit, dështimi për të mbrojtur trashëgiminë ekologjike mund të ketë pasoja vdekjeprurëse për jetën dhe shëndetin e popullatës së gjerë. Kjo është arsyeja pse ndryshimet e fundit në statusin e ruajtjes kanë marrë kaq shumë vëmendje dhe veprim të drejtpërdrejtë nga publiku turk.
Kohët e fundit, qeveria turke ka hequr Parkun Natyror Virgjëresha Mari pranë Selcukut nga lista e saj e vendeve të mbrojtura. Tashmë po zhvillohen protesta, duke u shqetësuar si për biodiversitetin lokal ashtu edhe për vendet arkeologjike lokale, të tilla si Efesi, Kisha e Virgjëreshës së Shenjtë dhe Tempulli i Artemidës. Ashtu si Hagia Sophia, trashëgimia ekologjike e Turqisë aktualisht kërcënohet nga veprimet e njëanshme të qeverisë. Por ndryshe nga Hagia Sophia, kjo gjë nuk ka tërhequr vëmendjen ndërkombëtare.
E gjithë kjo shtron pyetjen se për kë është trashëgimia kulturore?
Për disa javë këtë verë, debati rreth kthimit të Hagia Sophias në një xhami funksionoi si një mjegullnajë për të larguar vëmendjen nga konfliktet e brendshme ndërsa projektonte imazhin e një Turqie të unifikuar politikisht dhe shpirtërisht.
Megjithatë, debatet e nxehta rreth menaxhimit të trashëgimisë në Turqi – duke filluar nga transformimi i Muzeut Chora e deri te prishja e planifikuar e fabrikës së birrës Bomonti – kanë ngritur pyetje shumë të vlefshme në lidhje me menaxhimin e trashëgimisë kulturore të Turqisë dhe tensionin midis ruajtjes, pronësisë, përdorimit dhe aksesueshmërisë.
Përtej deklaratave të UNESCO-s, mënyra më e mirë për ruajtjen e trashëgimisë është pjesëmarrja popullore. Prandaj, vendet dhe artefaktet që janë trashëgimi e një vendi nuk duhet të funksionojnë thjesht si mallra, për t'u fotografuar, arkivuar dhe riprodhuar. Përkundrazi, përmes edukimit dhe fushatave të ndërgjegjësimit, ruajtja e trashëgimisë, në Turqi dhe gjetkë, duhet të demokratizohet për të angazhuar njerëz dhe komunitete.
Opinionet e shprehura janë vetëm ato të autorit dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.
