Mobilizimi ushtarak në shkallë të gjerë i Rusisë në kufirin e Ukrainës ka precedentë të zymtë historikë. Por nëse Kremlini tërheq këmbëzën, ai do të përballet me një rrezik që asnjë ushtri pushtuese nuk është përballur më parë: 15 reaktorë energjie bërthamore, të cilët gjenerojnë afërsisht 50% të nevojave të Ukrainës për energji në katër zona.
Reaktorët paraqesin një spektër të frikshëm. Nëse goditen, instalimet mund të bëhen mina radiologjike. Dhe vetë Rusia do të ishte viktimë e mbeturinave radioaktive që merr era më pas. Duke pasur parasysh cenueshmërinë e reaktorëve bërthamorë të Ukrainës dhe shkatërrimin njerëzor dhe mjedisor që do të pasonte nëse lufta do t’i dëmtonte ata, presidenti rus Vladimir Putin duhet të mendojë përsëri nëse ia vlen një luftë në Ukrainë.
Termocentralet janë objektiva të zakonshëm në konfliktet moderne, sepse shkatërrimi i tyre pengon aftësinë e një vendi për të vazhduar luftimet. Por reaktorët bërthamorë nuk janë si burimet e tjera të energjisë. Ato përmbajnë sasi të mëdha materiali radioaktiv, i cili mund të çlirohet në shumë mënyra të ndryshme. Bombardimi ajror ose zjarri i artilerisë, për shembull, mund të shkatërrojnë ndërtesën e kontrollit të reaktorit ose mund të shkëpusin linjat jetike të ftohësit që mbajnë qendrën e tij të qëndrueshme. Po kështu, mund të ndodhë edhe një sulm kibernetik që ndërpret operacionet e centraleve, si dhe një ndërprerje e energjisë jashtë vendit, në të cilën mbështeten centralet bërthamore për të vazhduar funksionimin.
Nëse një bërthamë reaktori do të shkrihej, gazrat shpërthyes ose mbeturinat radioaktive do të dilnin nga struktura e kontrollit. Pasi të dilnin në atmosferë, rrjedhjet do të përhapeshin në mijëra milje, duke nxjerrë në dritë elementë radioaktivë shumë toksikë në peizazhet urbane dhe rurale. Dhe karburanti bërthamor i shpenzuar mund të shkaktojë shkatërrim të mëtejshëm nëse cisternat e magazinimit do të merrnin zjarr.
Pasojat shëndetësore të kësaj, do të vareshin nga popullsia e ekspozuar dhe toksiciteti i elementeve radioaktive. Forumi i Çernobilit i OKB-së vlerësoi se aksidenti në Ukrainë i vitit 1986 do të shkaktonte 5,000 vdekje nga kanceri gjatë 50 viteve, megjithëse disa grupe mjedisore mendojnë se kjo shifër e nënvlerëson shumë numrin e mundshëm. Në fakt, mijëra raste personash me kancer të tiroides u shfaqën në vitet menjëherë pas aksidentit.
Në mes të një pandemie që ka vrarë miliona njerëz, vdekjet e reaktorëve bërthamorë mund të duken të parëndësishme. Por kjo do të ishte mosndërgjegjësim ndaj një rreziku të tillë. Për të reduktuar marrjen e rrezatimit që pati toka pas Çernobilit, autoriteteve sovjetike iu desh të zhvendosnin qindra mijëra njerëz dhe të hiqnin pjesë të mëdha toke bujqësore dhe pyjesh nga prodhimi për dekada.
Në dhe rreth reaktorit, 600,000 “likuidues” u vendosën për të pastruar vendin. Inxhinierët ndërtuan një “sarkofag” gjigant mbi ndërtesën e reaktorit për të frenuar çlirime të mëtejshme. Miliona njerëz pësuan trauma psikologjike dhe rreth shtatë milionë morën kompensim social. Përfundimisht, humbjet ekonomike u rritën në qindra miliarda dollarë. Japonia ende po numëron qindra miliarda që do të kushtojë fatkeqësia e Fukushimës në vitin 2011 dhe ai incident lëshoi vetëm një të dhjetën e rrezatimit që lëshoi Çernobili, kryesisht në oqean.
Një luftë do t’i zmadhonte këto rreziqe, sepse operatorët e reaktorëve që mund të zbusin pasojat do të ishin më të prirur për të ikur nga frika se mos goditeshin ose bombardoheshin. Nëse një reaktor është në mes të një fushe beteje kaotike, mund të mos ketë njerëz që japin ndihmën e parë dhe njerëzit e keqinformuar, që dëgjojnë thashethemet, do të enden – dhe do të binin panik – në zonat e kontaminuara.
Pasi armët të heshtnin, Ukraina do të ishte e ngarkuar me efektet e gjata që pasojnë çdo aksident bërthamor. Dhe, siç tregoi Çernobili, ajo nuk do të ishte e vetme në gjithë këtë katrastrofë. Çlirimet e rrezatimit nuk respektojnë kufijtë kombëtarë dhe afërsia e Rusisë do ta bënte atë gjithashtu vatër të depozitave radioaktive të aerosolit.
Duke pasur parasysh trashëgiminë e Çernobilit, mund të mendohet se Rusia do t’i shmangte sulmet ndaj reaktorëve operativë. Dhe shmangia është me të vërtetë norma historike. Izraeli ka sulmuar impiantet e dyshuara siriane dhe irakiane të armëve bërthamore dhe Iraku bombardoi dy reaktorë në Bushehr, Iran, gjatë luftës së viteve 1980. Por në ato raste, impiantet ishin ende në ndërtim.
Ka pasur gjithashtu raste kur janë marrë në konsideratë sulmet ndaj termocentraleve bërthamore në funksionim: Serbia peshoi një goditje kundër centralit bërthamor të Sllovenisë Krsko në fillim të Luftës Ballkanike dhe Azerbajxhani mendoi të sulmonte termocentralin e Armenisë në Metsamor në luftën e vitit 2020.
Por ka edhe raste të tjera kur ka mbizotëruar fati dhe jo arsyeja. Këto përfshijnë sulmet e dështuara Scud të Irakut ndaj reaktorit të armëve Dimona të Izraelit gjatë Luftës së Gjirit dhe sulmin e SHBA-së në një reaktor të vogël kërkimor në Qendrën Kërkimore Bërthamore të Irakut Tuwaitha jashtë Bagdadit gjatë të njëjtit konflikt.
Shqetësimet e Ukrainës për cenueshmërinë e saj bërthamore u rritën në vitin 2014 kur Rusia pushtoi dhe aneksoi Krimenë. E shqetësuar se konflikti i mëtejshëm mund të sillte një sulm reaktori, ajo i bëri thirrje Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike dhe Samitit të Sigurisë Bërthamore që të ndihmonin në rritjen e mbrojtjes së saj. Fatkeqësisht, nuk ka asnjë mbrojtje që mund të përballojë një bombardim rus.
A është goditja e një reaktori një cak që Putin mund ta kalojë? Sjellja luftarake e Rusisë që nga shpërbërja e Bashkimit Sovjetik ngjall shqetësim. Në luftërat afgane, çeçene dhe siriane, forcat ruse vepruan me pak kujdes për kufijtë konvencionalë. Më pas janë turbullirat e luftës në përgjithësi. Gjëra të këqija ndodhin; luftëtarët bëjnë gabime; ushtarët në terren shpërfillin kufizimet.
Një rast i tillë ishte bombardimi i 26 marsit 2017 në Digën Tabqa të mbajtur nga Shteti Islamik në Siri. 18 kate e lartë dhe duke mbajtur një rezervuar 25 milje të gjatë në lumin Eufrat, shkatërrimi i digës do të kishte mbytur dhjetëra mijëra njerëz të pafajshëm në rrjedhën e poshtme. Megjithatë, duke shkelur urdhrat e rreptë “jo-goditje” dhe duke anashkaluar masat mbrojtëse, avionët amerikanë e goditën atë gjithsesi. Edhe këtë herë ishte çështje fati. Bomba nuk arriti të shpërthente.
Për Kremlinin, mësimi duhet të jetë i qartë. Pushtimi i Ukrainës paraqet rrezikun e një fatkeqësie radiologjike që do të prekë jo vetëm vendin pritës, por edhe vetë Rusinë. Asnjë luftë e zgjedhur nuk meriton një rrezik të tillë.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate. Nuk mund të ripublikohet pa lejen e Project Syndicate. The Risk of Nuclear Disaster in Ukraine
