Një thriller politik makabër u shpalos së fundmi në provincën filipinase Palaëan, një ishull i njohur kryesisht për biodiversitetin e tij të pasur dhe plazhet e virgjra. Më 9 maj, Joel T. Reyes, organizatori i dyshuar i vrasjes së vitit 2011 të folësit të njohur të radios Gerry Ortega, kandidoi sërish për guvernator. Nëse Reyes do të kishte fituar, mundësitë që familja e Ortegës të merrte drejtësi për vrasjen do të ishin pakësuar. Për fat të tyre, ai humbi.
Megjithëse episodet si vrasja e Ortegës mund të duken ekstreme, ato janë më të zakonshme nga sa kuptojnë. Elitat e fuqishme autoritare si ajo e Reyes, të mbështetura nga një mjedis politik që shpesh u garanton atyre mosndëshkim, përbëjnë kërcënimin më vdekjeprurës për gazetarët.
Ortega u qëllua për vdekje pasi akuzoi publikisht Reyes, guvernatorin e Palaëan nga viti 2002 deri në 2011, për përvetësim fondesh. Të gjithë anëtarët e grupit që organizoi vrasjen u arrestuan shpejt dhe më pas pranuan vrasjen. Por, pavarësisht provave të forta se Reyes urdhëroi vrasjen, prokurorët nuk e paditën atë.
Ndërmjetësi në skemë, Rodolfo Edrad, implikoi Reyes si organizatorin e vrasjes dhe u fut në programin e mbrojtjes së dëshmitarëve. Megjithatë, prokurorët gjetën se dëshmia e Edradit ishte e pakonfirmuar. Prokurorët vendosën se mesazhet me tekst të dërguara nga Reyes tek Edrad pak para dhe pas vrasjes – duke përfshirë një ku shkruhej, “Shpresoj që kur të kthehem unë, problemi të jetë zgjidhur” – nuk mund të përdoreshin si provë sepse ato ishin “paraqitur jashtë afatit kohor”.
Pas kësaj erdhi një betejë ligjore prej një dekade midis familjes së Ortegës dhe Reyes-it. Një ekip prokurorial i sapoemëruar e pranoi mesazhin me tekst si provë dhe rinisi çështjen, pas së cilës Reyes u arratis në Vietnam. Megjithëse një gjykatë apeli më vonë vendosi se paneli i dytë prokurorial ishte i paligjshëm, një trup gjykues i ri i së njëjtës gjykatë urdhëroi në vitin 2019 që gjykimi të vazhdonte.
Por urdhri për arrestimin e Reyes-it, i paraqitur në vitin 2021, u hoq përkohësisht, duke i mundësuar atij të bënte një fushatë të hapur për postin e guvernatorit. Ndërkohë, familja e Ortegës, avokatët e tyre dhe Zyra e Avokatit të Përgjithshëm kanë kërkuar zyrtarisht nga Gjykata e Lartë të urdhërojë arrestimin e menjëhershëm të Reyes – një hap i mbështetur nga organizatat globale për lirinë e shtypit.
Nëse Reyes ndiqet penalisht së shpejti, ka implikime të rëndësishme për lirinë e shtypit në Filipine. Vendi aktualisht renditet i 147-ti në Indeksin Botëror të Lirisë së Shtypit të Reporterëve pa Kufij, jo vetëm për shkak të mungesës së sigurisë për gazetarët. Mosndëshkimi i përhapur ose mosndëshkimi i pjesshëm për vrasjet e tyre është një shqetësim sigurie për të gjithë gazetarët në Filipine.
Organizata si Komiteti për Mbrojtjen e Gazetarëve kanë shprehur shqetësimin e tyre për efektin e mundshëm në lirinë e shtypit të fitores së fundit të zgjedhjeve presidenciale të Ferdinand “Bongbong” Marcos Jr. Por për shumë gazetarë, veçanërisht në vende të mëdha, të decentralizuara si Filipinet, ai që mban pushtetin në nivel rajonal dhe lokal, ka po aq rëndësi – ose edhe më shumë. Në demokracitë e reja me institucione relativisht të dobëta, liderët autoritarë nënkombëtarë mund të sundojnë në mënyra që disa autokratë të nivelit kombëtar vetëm mund ta ëndërrojnë. Klientelizmi dhe përkrahja u japin atyre mjetet për të fituar zgjedhjet dhe ndonjëherë për të grabitur burimet publike.
Ky fenomen ka qenë i dukshëm për dekada në Filipine, ku, për të marrë thjesht një shembull, familja Osmena ka gëzuar epërsi dinastike në provincën Cebu. Por kjo ndodh edhe në vende të tjera. Në Meksikë, Partia Revolucionare Institucionale (PRI) kishte sunduar shtetin e Veracruzit për gati një shekull, kur Javier Duarte, guvernator nga 2010-2016, u arrestua pasi përvetësoi miliona dollarë në para publike.
Në kontekste të tilla, gazetarë si Ortega janë shpresa e fundit e demokracisë. Liderët autoritarë vendorë ende kujdesen për imazhin e tyre, pasi humbja e fytyrës mund të bëjë që institucionet qendrore të ndërhyjnë. Klonimi dhe shpërndarja e versioneve të rreme të gazetave me lajme kritike nga ish-qeveria shtetërore e Quintana Roo në Meksikë ishte një përpjekje e ngathët për të menaxhuar imazhin e saj dhe për të heshtur mospajtimin me mënyrën e qeverisjes. Vrasja e gazetarëve me urdhër të elitave të tilla është një pikë më e zymtë në vazhdimësinë e represionit.
Pa qasje në informacione të sakta dhe objektive, nuk mund të ketë zgjedhje të lira dhe të ndershme lokale. Fakti që demokracia është e vetmja zgjedhje në nivel kombëtar është një siguri e vogël për ata që jetojnë në një shtet apo provincë të sunduar nga një autokrat lokal. Në Veracruz nën administrimin e Duartes, për shembull, 18 gazetarë u vranë dhe prokurorë shteti janë akuzuar se kanë torturuar një punonjëse seksi vendase që të rrëfente në mënyrë të rreme vrasjen e gazetares Regina Martínez Pérez.
Nuk është për t’u habitur që si institucionet ekzekutive ashtu edhe ato gjyqësore janë të dobëta në mjedise të tilla – si mund të dilnin ndryshe këta pushtetarë autoritarë vendas? Në rastin Ortegas në Filipine, akuzat për ryshfet brenda gjyqësorit janë të shumta.
Ndërsa është e vështirë të zbulohet se si dhe nga kush është vrarë një gazetar, vlerësimi i qëllimeve të sakta të autoriteteve lokale gjatë një hetimi mund të jetë edhe më i ashpër. Një zgjidhje e mundshme është krijimi i organeve të pavarura prokuroriale për të hetuar vrasjet e gazetarëve dhe për të monitoruar zbatimin lokal të udhëzimeve të Kombeve të Bashkuara për prokurorët për rastet e krimeve kundër gazetarëve. Por përpjekje të tilla kërkojnë vullnet politik nga qeveritë qendrore.
Një mënyrë tjetër për të luftuar mosndëshkimin për vrasjen e gazetarëve është përmes përpjekjeve të shtuara për të hetuar rastet e pazgjidhura. Projekti A Safer World for the Truth – një bashkëpunim midis Free Press Unlimited, Komitetit për Mbrojtjen e Gazetarëve dhe Reporterëve pa Kufij – aktualisht po kryen hetime të tilla. Gjetjet e reja ndonjëherë mund të çojnë në rihapjen e këtyre rasteve. Për shembull, një hetim për vrasjen e gazetarit pakistanez Zubair Mujahid bëri që familja – së bashku me avokatët – të depozitonin një peticion në Gjykatën e Lartë të Sindhit për të rihapur hetimin.
Liderët kombëtarë që sulmojnë mediat e pavarura – si ish-presidenti amerikan në largim, Donald Trump, presidenti brazilian Jair Bolsonaro dhe presidenti rus Vladimir Putin – tërheqin më shumë vëmendje. Por, siç do ta konfirmojnë gazetarët në rrezik kudo, lufta lokale për lirinë e shtypit dhe demokracinë ka po aq rëndësi.
Marrë me autorizim nga Project Syndicate. Nuk mund të ripublikohet pa lejen e Project Syndicate. The Fight for Press Freedom Is Local