Në kushtet ku sistemi i drejtësisë në vend është paralizuar si pasojë e reformës në drejtësi dhe mazhoranca qeveris me ligje speciale – ndërkohë që Partia Socialiste ushtron e vetme kontroll të plotë mbi parlamentin, gjendja e jashtëzakonshme është transformuar sakaq në një praktikë të mirëfilltë të qeverisjes.
Në një shkrim të njohur mbi kampet e përqëndrimit naziste, titulluar “What is a Camp?” (“Çfarë është një kamp?”), filozofi italian Giorgio Agamben propozon që në vend që të përpiqemi të kuptojmë se çfarë është një kamp përqëndrimi duke ekzaminuar çka ndodhi atje, duhet të përpiqemi të kuptojmë çka ndodhi në kampet e përqëndrimit duke ekzaminuar statusin e tyre politiko-juridik në Gjermaninë naziste.[1] Mendohet se kampet e përqëndrimit nuk e kanë origjinën në Gjermaninë naziste. Megjithatë, siç tregon Agamben, qysh në gjenezën e tyre gjatë luftrave koloniale të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, dekada përpara se Nacional-Socialistët të vinin në pushtet në Gjermani, kampet e përqëndrimit kanë qenë pjellë e asaj që në shqip njihet me emrin “gjendje e jashtëzakonshme”. Nazistët shpallën gjendjen e jashtëzakonshme në Gjermani vetëm disa javë pasi erdhën në pushtet, nëpërmjet një dekreti të posaçëm – “Dekreti për Mbrojtjen e Popullit dhe të Shtetit” (Verordnung zum Schutz von Volk und Staat) – i cili efektivisht mbeti në fuqi deri në përfundim të Rajhut të Tretë. Qysh në krye, internimi i kundërshtarëve politikë dhe i hebrenjve në kampet e përqëndrimit nuk u arrit mbi bazat e ligjit të zakonshëm, por nëpërmjet një instrumenti ligjor të posaçëm (Schutzhaft) i cili e kishte origjinën në ligjin prusian të 4 qershorit 1851 mbi shtetrrethimin, por që edhe më pas – gjatë Luftës së Parë Botërore si dhe gjatë Republikës së Weimar-it (1918-1933) – ishte shfrytëzuar në kontekstin e shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme. Schutzhaft i lejonte autoritetet naziste, specifikisht Gestapo-n (Geheime Staatspolizei), që në emër të parandalimit të veprimtarive që mund të kërcënonin sigurinë e shtetit, ata të ndalonin dhe të arrestonin edhe persona që nuk kishin kryer asnjë vepër kriminale. Përveç kësaj, administrimi i kampeve të përqëndrimit ju besua qysh në krye SS-ve (Schutzstaffel), që do të thotë se kampet e përqëndrimit ishin krejtësisht jashtë juridiksionit dhe mbikëqyrjes së gjykatave. Kështu pra, arsyeja pse absolutisht gjithçka, edhe gjërat më të paimagjunueshme mund të ndodhnin (dhe, në fakt, ndodhën) në kampet e përqëndrimit, është sepse kampet e përqëndrimit janë një “hapësirë e jashtëzakonshme” ku gjendja e jashtëzakonshme – që në thelb është një pezullim i përkohshëm i rendit ligjor mbi bazën e një gjendje faktike rreziku të jashtëm – shndërrohet në normë dhe kësisoj bëhet e përhershme. E kam cituar këtë shkrim të Agamben pasi mendoj se, për të kuptuar disa prej zhvillimeve të fundit në Shqipëri, duke filluar nga Ligji Special për Teatrin, për të vazhduar pastaj me protestën e studentëve, e deri tek vendimi i partive kryesore opozitare të vendit për të djegur mandatet e deputetëve të tyre në Kuvend, na duhet të ndjekim të njëjtën procedurë.
Si fillim, duhet të kuptojmë se gjendja e jashtëzakonshme nuk është një ligj i posaçëm, pavarësisht se shpallja dhe deri në njëfarë mase edhe menaxhimi i saj mund të rregullohen me ligj. Karakteristika thelbësore e gjendjes së jashtëzakonshme është, në fakt, pezullimin i pjesshëm ose i plotë i rendit juridik në një pjesë ose në të gjithë territorin e shtetit. Tipari tjetër dallues i gjendjes së jashtëzakonshme është përqëndrimi i pushtetit në duart e ekzekutivit, ose zgjerimi i pushtetit ekzekutiv në sferën e atij legjislativ si dhe të gjyqësorit. Gjendja e jashtëzakonshme e vitit 1997 në Shqipëri (2.3.1997–24.7.1997) nuk përbën përjashtim. Kështu, neni 4 i ligjit nr.8194 “Për gjendjen e jashtëzakonshme në rastet e cënimit të rëndë të rendit kushtetues e të rendit civil”, i cili u miratua nga Kuvendi i Shqipërisë më 2 Mars 1997, përcakton se gjatë gjendjes së jashtëzakonshme “kufizohen plotësisht të drejtat dhe liritë kushtetuese”[2] dhe specifikisht, sipas neneve 6 dhe 7, e drejta e organizimit, e drejta për tubim, e drejta e lëvizjes, liria sindikale dhe e drejta për grevë. Megjithatë, mënyra se si është formuluar neni 4 i ligjit nr.8194 të lë të kuptosh që lista e mësipërme nuk është definitive, dhe se në vijim asaj mund t’i shtohen të tjera të drejta dhe liri themelore, që siç do të shohim më poshtë ndodhi vetëm të nesërmen e shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme. Ndërkaq, neni 8 i ligjit nr.8194 i jep Këshillit të Mbrojtjes – që kryesohej nga Presidenti i Republikës, në ato kohë Sali Berisha, dhe që përbëhej nga anëtarë të propozuar prej tij – kompetenca ekstremisht të gjera për marrjen e masave të jashtëzakonshme, që shkonin përtej ruajtjes dhe mbrojtjes së rendit publik dhe përfshinin edhe “bashkërendimin e veprimtarisë së organeve qendrore e lokale” dhe “garantimin e veprimtarisë ekonomike e të nevojave jetësore të shtetasve”.[3] Duhet theksuar këtu se vendimet e Këshillit të Mbrojtjes ishin të detyrueshme për Këshillin e Ministrave, dhe madje as Kuvendi nuk kishte tagër që t’i miratonte apo hidhte poshtë. Vlen të theksohet gjithashtu se kompetencat e mësipërme ju dhanë Këshillit të Mbrojtjes në kundërshtim me ligjin nr.7528, datë 11.12.1991 “Për funksionet e Këshillit të Mbrojtjes dhe të Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë”. Në pikat 8 dhe 9 të nenit 5 të këtij ligji thuhet qartë se, në rastin e gjendjes së jashtëzakonshme, autoriteti i Këshillit të Mbrojtjes kufizohej në shqyrtimin dhe miratimin e masave për ruajtjen dhe mbrojtjen e rendit publik, dhe se vetëm në rast lufte mundej Këshilli i Mbrojtjes të drejtonte veprimtarinë e organeve shtetërore, atyre ekonomike, si dhe të popullatës.[4]
Dy nga masat e marra në kuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme qenë vendosja, në të gjithë territorin e vendit, e njësive të prodhimit dhe të shitjes së bukës si dhe të organeve të shtypit nën kontrollin e shtabeve lokale të zbatimit të gjendjes së jashtëzakonshme.[5] Këto masa, të cilat u miratuan nga Kuvendi të nesërmen e shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme, pra më 3 mars 1997, përcaktohen në nenet 4 dhe 6 të ligjit nr.1895 “Për disa masa në kuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme”.[6] Neni 4 i këtij ligji paraqet një interes të veçantë, pasi sipas dispozitave kushtetuese të vitit 1991 dhe të amenduara në vitin 1993, liria e shprehjes së mendimit është një nga të drejtat kufizimi i të cilave ndalohej edhe gjatë gjendjes së jashtëzakonshme.[7] Kuptohet që kjo situatë nuk shkoi pa u vënë re, dhe në fund të muajit mars 1997, Komiteti Shqiptar i Helsinkit i kërkoi Gjykatës Kushtetuese që ta shpallte nenin 4 të ligjit nr.1895 anti-kushtetues. Gjykata Kushtetuese e shpalli vendimin e saj më 29.5.1997. Ndonëse Kuvendi e kishte ndryshuar ndërkaq përmbajtjen e nenit 4 të ligjit nr.1895 në mënyrë thelbësore – duke hequr pjesët më problematike të tij, më konkretisht fjalinë e parë në paragrafin e parë të nenit 4 (“Vendosen kufizime për ushtrimin e lirisë së shtypit dhe informacionit.”) si dhe paragrafin e dytë të nenit 4 në tërësinë e tij (“Organet e shtypit detyrohen të miratojnë përpara shtypjes, lëndën e çdo numri, te shtabi lokal i gjendjes së jashtëzakonshme, i cili bllokon çdo organ që nuk respekton këtë dispozitë.”)[8] – Gjykata Kushtetuese megjithatë nuk e pa të arsyeshëm deklarimin e nenit 4 të ligjit nr.1895 anti-kushteues. Kjo pasi, në interpretimin e shumicës së anëtarëve të atëhershëm të Gjykatës Kushtetuese, të drejtat e parashikuara nën nenin 2 të ligjit nr.7692 për dispozitat kushtetuese (“Liria e shprehjes së mendimit”), u nënshtrohen kufizimeve që i parashikon vetë ky nen, specifikisht në paragrafin e fundit të tij ku thuhet se: “Ushtrimi i këtyre të drejtave dhe lirive nuk mund të kufizohet, përveçse në rastet e parashikuara me ligj, të cilat përbëjnë masa të nevojshme në një shoqëri demokratike në interes të sigurimit kombëtar, të integritetit territorial, për mbrojtjen e sigurisë dhe rendit publik, për parandalimin e krimeve, për mbrojtjen e shëndetit dhe të moralit, të reputacionit dhe të drejtave të të tjerëve, për parandalimin e dhënies së informacionit të marrë në konfidencë, si dhe për të garantuar autoritetin dhe paanësinë e pushtetit gjyqësor.” Më interesant për ne është vlerësimi i pakicës, për të cilët dimensioni më shqetësues i nenit 4 të ligjit nr.1895 nuk kishte të bënte dhe aq me kufizimin e lirisë së shprehjes në vetvete, se sa me faktin se neni 4 i ligjit nr.8195 autorizonte shtabet lokalë të zbatimit të gjendjes së jashtëzakonshme për të kryer kufizimin e lirisë së shprehjes:
Paragrafi i dytë i kësaj dispozite, përveçse vendos censurën mbi lirinë e shtypit, autorizon shtabin lokal të gjendjes së jashtëzakonshme të bëjë, krahas verifikimit paraprak të shkrimeve të dërguara për shtyp edhe vlerësimin dhe bllokimin e tyre. Pra, në kundërshtim me frymën dhe parimet kushtetuese të pranuara në ligjin tonë themelor, dhe në aktet e tjera ndërkombëtare, këto tagra i janë dhënë një organi të pushtetit ekzekutiv, të kryesuar nga Prefekti dhe me anëtarë: kryetarin e rrethit, kryetarin e bashkisë, shefin e komisariatit të policisë, komandantin e njësisë ushtarake më të madhe dhe drejtuesin e shërbimit informativ. Nuk është e vështirë të kuptohet se një zgjidhje e tillë cënon parimin e ndarjes së pushteteve dhe është ndërhyrje e drejtpërdrejtë e ekzekutivit në pushtetin gjyqësor. Vlerësimi i masave për vendosjen e kufizimeve në lirinë e shtypit, në çfarëdo rrethanë qoftë, është prerogativë e natyrshme e autoritetit gjyqësor. Pra, është gjykata ajo, që me ligj është e autorizuar për të çmuar nëse një ose disa kufizime të lirisë së shprehjes, përbëjnë masë të nevojshme për një shoqëri demokratike, dhe kur është rasti të urdhërojë bllokimin ose heqjen nga qarkullimi të materialeve të shtypit.[9]
Ky arsyetim i pakicës së anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese na sjell vetvetiu tek thelbi i problemit që paraqet gjendja e jashtëzakonshme në rrafshin teorik, dhe natyrisht jo vetëm në rrafshin teorik. Kjo pasi çështja e kompetencave specifike të gjyqësorit gjatë gjendjes së jashtëzakonshme apo e mbikëqyrjes që gjyqësori duhet të ketë mbi ekzekutivin në marrjen e masave të jashtëzakonshme, është simptomatike e dilemës kryesore që paraqet gjendja e jashtëzakonshme, më konkretisht, pyetjen nëse gjendja e jashtëzakonshme përbën një fenomen juridik që si i tillë duhet të rregullohet me ligj, apo nëse gjendja e jashtëzakonshme përbën një fenomen ekstra-juridik (lexo: politik) që si i tillë është e pakuptimtë të rregullohet me ligj. Nga njëra anë, ekziston një lidhje midis gjendjes së jashtëzakonshme dhe sferës së të drejtës. “Pezullimi i normës,” siç thekson Agamben në një tjetër tekst tijin, The State of Exception, “nuk është njësoj me anullimin e saj, dhe zona e anomisë që ky pezullim krijon është megjithatë e lidhur (ose të paktën pretendon të jetë e lidhur) me rendin juridik.”[10] Ose, siç thotë një nga teoricienët më të rëndësishëm të gjendjes së jashtëzakonshme, Carl Schmitt: “Gjendja e jashtëzakonshme është gjithnjë diçka e ndryshme nga anarkia apo kaosi dhe, në kuptimin juridik, në të ekziston gjithsesi një rend, ndonëse ai nuk mund të quhet rend juridik.”[11] Nga ana tjetër, gjendja e jashtëzakonshme i referohet rendit juridik duke e pezulluar atë; sikurse rendi juridik e përfshin gjendjen e jashtëzakonshme duke e përjashtuar atë, pasi nocioni i nevojës ekstreme (necessitas) mbi të cilin bazohet teoria e gjendjes së jashtëzakonshme përcakton pikërisht limitin e aplikueshmërisë së ligjit, sikurse përmblidhet edhe në thënien e njohur latine necessitas legem non habet (nevoja ekstreme nuk njeh ligj).
Sipas Agamben, interpretimi i drejtë i thënies necessitas legem non habet, pra ai që përputhet me botëkuptimin e antikitetit por edhe atë mesjetar, është se nevoja ekstreme i referohet një situate unike ku ligji humbet forcën e tij detyruese. Që do të thotë se si në antikitet ashtu edhe në mesjetë kushti i nevojës ekstreme (status necessitatis) përbënte bazë për përjashtimin e një rasti specifik nga aplikueshmëria e ligjit, dhe jo një pretekst për të pezulluar aplikueshmërinë e vetë ligjit dhe për të përgjithësuar formën e përjashtimit. Ajo që e dallon shtetin modern nga periudhat pararendëse, vazhdon më tej Agamben, janë pikërisht orvatjet për ta përfshirë kushtin e nevojës ekstreme brenda rendit juridik, deri në atë pikë ku kushti i nevojës ekstreme fillon të shihet si një burim absolut i krijimit të rendit juridik (krahas revolucionit). Kjo është dhe arsyeja pse kontradikta e pazgjidhshme ku ngec e gjithë teoria e gjendjes së jashtëzakonshme, dhe që ka të bëjë pikërisht me nocionin e nevojës ekstreme, paraqitet mjaft e mprehtë dhe njëherazi mjaft kritike në rastin e shtetit modern. Për shumë autorë e studiues të teorisë së gjendjes së jashtëzakonshme, shpjegon Agamben, nevoja ekstreme ende përfaqëson një të dhënë objektive, ndërkohë që përcaktimi i një situate si e tillë presupozon, në fakt, një vendim subjektiv, që do të thotë se “të vetmet rrethana që janë të domosdoshme dhe objektive [për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme] janë ato që deklarohen si të tilla.”[12] Thënë ndryshe, një regjim, forcë politike, apo qeverisje e cila përfiton nga gjendja e jashtëzakonshme, mund edhe ta prodhojë atë. Mjafton të kujtojmë se të nesërmen e shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme më 2 mars të vitit 1997, Sali Berisha u ri-shpall President i Republikës. Mund të përmendim këtu edhe shpalljen e gjendjes së emergjencës nga Presidenti Trump më 15 shkurt 2018 në zonën kufitare midis SHBA dhe Meksikës, me synimin e vetëm për të anashkaluar Kongresin i cili e ka kundërshtuar fuqimisht projektin e administratës Trump për ndërtimin e një muri ndarës në këtë kufi. Kjo i jep Trump fuqi të jashtëzakonshme, specifikisht autoritetin për të përvetësuar fondet e nevojshme (rreth 6 miliardë dollarë) për ndërtimin e murit pa pëlqimin e Kongresit, ndonëse shumë shtete e kanë kundërshtuar iniciativën e Presidentit Trump duke hedhur dyshime mbi ligjshmërinë e saj, dhe e kanë çuar çështjen në gjykatë.
***
Vështirë të thuhet nëse kur nisi zyrtarisht puna për ndryshimet kushtetuese që do të hapnin rrugën për reformën në drejtësi, apo edhe më pas kur ndryshimet e propozuara u miratuan unanimisht nga Kuvendi më 22 korrik 2016, dikush mund apo duhej ta kishte parashikuar që kjo reformë do të paralizonte sistemin e drejtësisë në vend. Për pjesën dërrmuese të njerëzve këmbanat e alarmit mbi gjendjen e sistemit të drejtësisë në vend ranë për herë të parë në verën e vitit 2018, kur krahas “specialistëve” edhe publiku i gjerë u ndërgjegjësua për pasojat e faktit se Shqipëria kishte mbetur pa Gjykatë të Lartë e sidomos pa Gjykatë Kushtetuese. Në fund të korrikut 2018, Gjykata e Lartë mbeti me katër anëtarë nga shtatëmbëdhjetë që duhet të kishte – një numër që e kishte patur deri në prill të vitit 2016 – si pasojë e përfundimit të mandatit, dorëheqjes dhe/ose ngeljes në procesin e vetting-ut të dymbëdhjetë prej anëtarëve të saj, ndërsa anëtarja e trembëdhjetë braktisi detyrën duke u arratisur nga vendi pas akuzave për korrupsion. Kështu në verën e vitit 2018 Gjykata e Lartë, e ngarkuar posaçërisht me gjykimin e akuzave ndaj zyrtarëve më të lartë të vendit – si Presidenti, Kryeministri, Ministrat, Deputetët etj., efektivisht mbylli dyert. E njëjta gjë ndodhi me Gjykatën Kushtetuese, veçse në një hark kohor akoma më të shkurtër. Një numër dorëheqjesh në radhët e anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese gjatë periudhës korrik 2017–korrik 2018, për shkak të përfundimit të mandateve por edhe për t’iu shmangur procesit të vetting-ut, krahas largimit nga detyra të anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese që iu nënshtruan procesit të vetting-ut por nuk e kaluan atë, solli që Gjykata Kushtetuese brenda një harku dymbëdhjetë-mujor të mbetej me dy anëtarë nga nëntë që duhej të kishte, ndërkohë që sot Gjykata Kushtetuese ka mbetur me vetëm një anëtar. Shkak për këtë ndërgjegjësim masiv mbi gjendjen e sistemit të drejtësisë në vend dhe pasojat e saj u bë miratimi nga Kuvendi më 5 korrik 2018 i ligjit nr.37/2018 “Për përcaktimin e procedurës së veçantë për vlerësimin, negocimin dhe lidhjen e kontratës me objekt “Projektimi dhe realizimi i projektit urban dhe i godinës së re të Teatrit Kombëtar””, shkurt Ligji Special për Teatrin. Ligji ishte qartësisht anti-kushtetues (dhe padyshim korruptiv), por i vetmi organ që mund ta shpallte atë si të tillë, Gjykata Kushtetuese, ishte jashtë funksionit. Indinjata publike që shkaktoi projekti për shembjen e godinës historike të Teatrit Kombëtar dhe ndërtimin e një numri rrokaqiejsh në truallin e saj, krahas presionit ndërkombëtar si dhe vendimit të Presidenti për të mos e dekretuar Ligjin Special, bëri që Kuvendi ta rishikonte ligjin nr.37/2018. Në muajt në vijim, ligji nr.37/2018 pësoi një sërë ndryshimesh që në teori kishin për synim ta sillnin atë në frymën e kushtetutës, gjë që nuk ndodhi pasi ndryshimet e bëra përputheshin me kushtetutën vetëm formalisht por jo në përmbajtje. Pavarësisht kësaj, Kuvendi e miratoi ligjin nr.37/2018 edhe njëherë më 20 shtator 2018.
Teknikisht, pezullimi i Gjykatës Kushtetuese nuk presupozon pezullimin e vetë Kushtetutës por kufizon thelbësisht aplikueshmërinë e saj, gjë që Ligji Special për Teatrin e tregoi më së miri. Në këtë këndvështrim, situata e sotshme na paraqitet si e anasjellta apo e kundërta e asaj të gjendjes së jashtëzakonshme në vitin 1997. Siç u tha më sipër, gjatë gjendjes së jashtëzakonshme të vitit 1997 qe vetë kushtetuta ajo që u pezullua me qëllim rivendosjen e një situate normale në vend që do të mundësonte apo garantonte aplikueshmërinë e kushtetutës. Megjithatë, situata e vitit 1997 dhe situata e sotshme janë dy anë të së njëjtës medalje si të thuash, pasi siç vëren me të drejtë Agamben, çdo situatë që ndan ligjin nga aplikueshmëria e tij, është në thelb një situatë e gjendjes së jashtëzakonshme: “Ajo [gjendja e jashtëzakonshme] përcakton një “gjendje të ligjit” ku, nga njëra anë, norma ekziston por nuk aplikohet (nuk ka “fuqi”), dhe nga ana tjetër, akte që nuk kanë vlerën e ligjit marrin “fuqinë” e tij.” Këtu Agamben ka parasysh aktet, dekretet dhe vendimet që nxjerr ekzekutivi dhe që në raste të caktuara, e sidomos në kushtet e gjendjes së jashtëzakonshme, mund të marrin fuqinë e ligjit.[13] Qeverisja nëpërmjet “ligjeve speciale” – pra ligje që anashkalojnë kuadrin ligjor ekzistues në fushat përkatëse – përfaqëson një situatë analoge me atë që përshkruan Agamben, pra situatën ku aktet, dekretet dhe vendimet e ekzekutivit fillojnë të marrin forcën e ligjit. Them qeverisja nëpërmjet ligjeve speciale pasi Ligji Special për Teatrin nuk është, në fakt, ligji i parë i këtij lloji që ka miratuar Kuvendi vitet e fundit, por i katërti. Ligji i parë special që miratoi Kuvendi i Shqipërisë pasi Partia Socialiste fitoi zgjedhjet e përgjithshme fillimisht në vitin 2013 e më pas edhe në vitin 2017, ishte ligji nr. 41/2015, datë 16.04.2015 “Për përcaktimin e procedures së veçantë për negocimin dhe lidhjen e kontratës koncesionare/PPP, me objekt ndërtimin, operimin, mirëmbajtjen dhe menaxhimin e rrugës së Arbrit, ndërmjet shtetit shqiptar dhe shoqërisë “China State Construction Company””; i dyti ishte ligji nr. 77/2016, datë 22.07.2016 “Për përcaktimin e procedurës së veçantë për negocimin dhe lidhjen e kontratës ndërmjet shtetit shqiptar dhe komapnisë “Star Bridge Port Developments Limited”, me objekt projektimin, ndërtimin, operimin, mirëmbajtjen dhe menaxhimin e portit të Karpenit, zonës mbështetëse të portit dhe asaj ekonomike”; kurse i treti ishte ligji nr. 4/2018, datë 1.02.2018 “Për përcaktimin e procedurës së veçantë për negocimin dhe lidhjen e kontratës ndërmjet shtetit shqiptar dhe shoqërive “Cengiz Construction & Kaylon & kolin Construction”, me objekt projektimin, ndërtimin, operimin, mirëmbajtjen dhe menaxhimin e aeroportit të Vlorës”. Megjithatë, Ligji Special për Teatrin duke qenë se koinçidoi me paralizimin e sistemit të drejtësisë në vend, specifikisht me pezullimin e Gjykatës Kushtetuese krahas asaj të Lartë, qe ai që nxori në pah domethënien e vërtetë të qeverisjes nëpërmjet ligjeve speciale, ose lidhjen e saj me formën e gjendjes së jashtëzakonshme.
Në një artikull të datës 2 korrik 2018 publikuar në faqen reporter.al, me titull “Sundimi me ligje speciale është e kundërta e sundimit të ligjit”, gazetari Gjergji Erëbara ka hedhur disa nga reflektimet e para, të paktën në dijeninë time, mbi lidhjen midis qeverisjes nëpërmjet ligjeve speciale dhe formës së gjendjes së jashtëzakonshme. Erëbara i krahason ligjet speciale të viteve të fundit me dekret-ligjet që nxirrte Presidiumi i Kuvendit Popullor gjatë periudhës komuniste: “Shqipëria ka precendentë të hidhur mbi sundimin e kryeministrit përmes dekret-ligjeve…Në kohën e Komunizmit, zinxhiri sundues i vendit përbëhej nga të ashtuquajturat Dekret-Ligje, të cilat i firmoste Presidiumi i Kuvendit Popullor (organ kolegjial ekuivalent i Presidentit të Republikës). Dekret-ligjet hynin në fuqi menjëherë, ndërsa parlamenti mblidhej “dy herë në vit” për t’i miratuar ato. Në fakt, parlamenti mblidhej dy herë në vit thjeshtë për të duartrokitur dekret-ligjet e miratuara.” Në të njëjtin artikull, Erëbara e krahason parlamentin aktual të Shqipërisë me një “noteri të Kryeministrit të radhës”, duke e vënë përgjegjësinë për këtë tek marrëveshja Berisha-Rama e vitit 2008 për sistemin zgjedhor. Ndonëse edhe para vitit 2008 Shqipëria nuk dallohej për jetën e saj të shëndoshë parlamentare, marrëveshja Berisha-Rama e shkatërroi përfundimisht idenë e parlamentit si organi më i lartë ligjvënës në vend i cili përbëhet nga përfaqësuesit e popullit. Për sa kohë që emrat e kandidatëve për deputetë përcaktohen nga kryetarët e partive me lista të mbyllura, është e kuptueshme që parlamenti të shndërrohet në një “noteri të Kryeministrit të radhës” siç vëren me të drejtë Erëbara. Në fakt, dobësimi i fuqive legjislative të parlamentit nuk është as një fenomen specifikisht shqiptar dhe as një fenomen i kohëve të fundit. Agamben, për shembull, tregon se si fuqitë legjislative të parlamenteve të vendeve të Evropës Perëndimore dhe të Amerikës së Veriut kanë ardhur duke u dobësuar përgjatë shekullit të njëzetë. Dhe, ajo që është akoma më e rëndësishme, Agamben e lexon këtë fenomen, ku parlamenti “sot shpeshherë kufizohet me ratifikimin e akteve normative të ekzekutivit që kanë fuqinë e ligjit”, si transformimin e gjendjes së jashtëzakonshme në një “paradigmë të qeverisjes”, që efektivisht ka ndodhur edhe në vendet që supozohet se kanë demokracitë më të zhvilluara në botë.
Në kushtet ku sistemi i drejtësisë në vend është paralizuar si pasojë e reformës në drejtësi dhe mazhoranca qeveris me ligje speciale, ndërkohë që Partia Socialiste ushtron e vetme kontroll të plotë mbi parlamentin, nuk mund të flasim më për gjendjen e jashtëzakonshme si një paradigmë të qeverisjes, pasi ajo është transformuar sakaq në një praktikë të mirëfilltë të qeverisjes. Nuk është rastësi që në deklaratat e tyre depozituar në Kryesinë e Kuvendit më 21 shkurt 2019, deputetët e Partisë Demokratike dhe Lëvizjes Socialiste për Integrim e arsyetojnë vendimin e tyre për t’u dorëhequr nga funksionet parlamentare, pra për të djegur mandatet, pikërisht me krijimin e “gjendjes së emergjencës kombëtare” për shkak të “asgjësimit të demokracisë funksionale dhe shtetit të së drejtës”, “eliminimit të parlamentit si një forum i demokracisë”, dhe “shtypjes sistematike dhe dhunimit të të drejtave themelore të njeriut dhe lirive të shqiptarëve duke përfshirë të drejtën e jetës, shëndetit dhe pronës”. Kuptohet që vendimi i PD-së dhe LSI-së për të djegur mandatet e deputetëve të tyre në Kuvend e thellon edhe më tej krizën institucionale, por do të ishte e pasaktë të thuhej se ky vendim i opozitës e prodhoi atë në mënyrë të njëanshme ashtu siç po pretendohet nga faksione të caktuara, e sidomos nga përfaqësitë ndërkombëtare në vend. Gjithashtu, paçka se siç u tha më sipër mazhoranca qeverisëse i ka aq deputetë sa për të garantuar vazhdimësinë e procesit ligjvënës, kuptohet krejt formalisht, deri në zhvillimin e zgjedhjeve vendore në qershor 2019, nuk do të thotë se asgjë nuk ka ndryshuar dhe se asgjë nuk do të ndryshojë në javët dhe muajt në vijim. Kështu, manovra si ajo e datës 26 shkurt 2018, ditë në të cilën Kuvendi u mblodh “fshehurazi”, pra pa paralajmërim, në një kohë që Kryetari i Kuvendit kishte njoftuar paraprakisht për anulimin e seancës së radhës që binte më 28 shkurt, që efektivisht do të thotë se më 26 shkurt Kuvendi u mblodh në seancë të jashtëzakonshme me qëllimin e vetëm për të shmangur protestën e paralajmëruar nga opozita më datë 28 shkurt, në javët dhe muajt në vijim mund t’i hapin rrugën praktikave akoma më shqetësuese. Një sinjal edhe më alarmant sa i përket drejtimit që mund të marrin ngjarjet në javët dhe muajt në vazhdim është marrëveshja midis Ministrisë së Brendshme nr.1657, datë 26.02.2019, dhe Ministrisë së Mbrojtjes nr.1257, datë 26.02.2019 “Për pranimin e ushtarkëve të Forcave të Armatosura në Policinë e Shtetit, për vitin 2019”, pasi ruajtja e rendit publik absolutisht nuk hyn në misionin e Forcave të Armatosura, përveçse në rrethana të jashtëzakonshme. Nga ana tjetër, qëllimi strategjik i opozitës me djegien e mandateve të deputetëve të tyre në Kuvend, që është krijimi i një qeverie teknike dhe organizmi i zgjedhjeve të parakohshme – shkurt rotacioni i pushtetit, në një kohë kur opozita nuk ka bërë asnjë propozim konkret dhe madje as nuk e ka përmendur domosdoshmërinë për ndryshime rrënjësore të kodit zgjedhor, e redukton aktin e tyre në një instrumentalizim politik të situatës së jashtëzakonshme të krijuar në vend.
Gjatë periudhës disa-mujore midis miratimit të Ligjit Special për Teatrin për herë të parë nga Kuvendi korrikun e vitit që shkoi, dhe dorëzimit të mandateve nga deputetët e PD-së dhe LSI-së shkurtin e këtij viti, një varg skandalesh të tjera financiare (korruptive), përplasjesh politike ku spikatën ato midis Kryeministrit dhe Presidentit mbi kushtetuetshmërinë e vendimeve dhe dekreteve të njëri-tjetrit, dhe protestash qytetare luajtën një rol të rëndësishëm që situata e jashtëzakonshme drejt së cilës po shkonte vendi të përvijohej akoma më qartë jo vetëm për vëzhguesit e vëmendshëm por edhe për publikun e gjerë. Dua të veçoj këtu protestën e studentëve të universiteteve publike, e cila u fashit në fillim të shkurtit të këtij viti po aq befasisht sa dhe nisi fillim-dhjetorin e vitit që shkoi. Aspekti më i rëndësishëm i protestës studentore ishte padyshim mënyra e organizmit të saj, konkretisht mungesa e një grupi udhëheqësish të mirëfilltë të protestës që mund të identifikoheshin lehtësisht, si dhe refuzimi i çdo lloj forme përfaqësie dhe përfaqësimi në radhët e studentëve. Nga njëra anë, çdo student, edhe studenti më periferik i protestës, kishte të njëjtin autoritet për t’u shprehur mbi qëllimet e protestës dhe ecurinë e saj sa dhe studentët në qendër të protestës; nga ana tjetër, asnjë student nuk kishte autoritet të fliste në emër të të gjithë studentëve por veçse në emrin e tij apo të saj. Kjo nënkupton se protesta u përkiste të gjithë studentëve në mënyrë absolutisht të barabartë. Ky është thelbi radikalisht demokratik i protestës dhe njëherazi domethënia e saj e vërtetë politike, të cilën shumëkush u përpoq më kotë ta gjente (vetëm) në kërkesat e shpallura të studentëve. Gjatë atyre pak javëve që ajo vazhdoi, protesta e studentëve mori gradualisht trajtat e një lloj laboratori të demokracisë direkte. Kështu, teksa zaptimi i rrugëve dhe i shesheve i la vendin zaptimit të ambienteve universitare, edhe konsensusi i mishëruar në numrin e trupave në rrugë e në sheshe i la vendin votimeve me pjesëmarrje të gjerë nëpër fakultete dhe universitete mbi ecurinë e bojkotit mësimor i cili ishte absolutisht masiv. Kjo pati një efekt pozitiv anësor që nuk është vlerësuar sa dhe siç duhet, konkretisht aktivizimin për herë të parë qysh nga themelimi i tyre të asambleve të pedagogëve në disa fakultete të Universitetit të Tiranës, të cilat nxorën edhe deklarata në mbështetje të kërkesave të studentëve. Si një laborator i demokracisë direkte, protesta studentore u shndërrua vetvetiu në antitezën e modelit të Parlamentit shqiptar si një “noteri e Kryeministrit të radhës”. Jo më kot në një moment Kryeministri i ftoi studentët të hynin në Kuvend e të uleshin në karriget e deputetëve, për të garantuar një dialog “dinjitoz”, “konstruktiv” apo “serioz”, që natyrisht pati efektin e kundërt, pra hodhi edhe më shumë dritë mbi faktin se konteksti i parlamentit shqiptar nuk mund të garantonte të tillë dialog.
Kuptohet që thirrja e Kryeministrit për dialog nuk ishte plotësisht, ose më saktë nuk ishte aspak e sinqertë. Një nga kërkesat e studentëve, kërkesa e tyre kryesore në fakt, ishte shfuqizimi i ligjit për arsimin e lartë. Ajo që u kuptua që në ditët e para të protestës ishte fakti se pikërisht kjo kërkesë ishte absolutisht e panegociueshme për Kryeministrin dhe qeverinë në përgjithësi. Pyetja që lind vetvetiu është nëse abrogimi i ligjit për arsimin e lartë ishte një kërkesë e panegociueshme për Kryeministrin me qëllim “mbrojtjen” e këtij ligji – që do të ishte e kuptueshme deri diku meqënëse ligji për arsimin e lartë ishte një nga reformat e para dhe më të bujshme të qeverisë Rama, apo nëse në rastin e abrogimit të ligjit për arsimin e lartë – sidomos nëpërmjet një revolte popullore (studentore) – rrezikohej diçka akoma më e madhe (rëndësishme) se sa vetë ligji për arsimin e lartë dhe reforma e qeverisë Rama në këtë sektor? Si për të theksuar se shfuqizimi i ligjit për arsimin e lartë nuk ishte i domosdoshëm dhe madje as i nevojshëm për plotësimin e kërkesave të tjera të studentëve, Rama vendosi t’i adresojë këto të fundit zyrtarisht, pra ligjërisht, duke nxjerrë një numër marramendës VKM-sh në një kohë mjaft të shkurtër – 11 (njëmbëdhjetë) të tilla vetëm më 26 dhjetor 2018. Të paktën një nga këto VKM shkon kundër ligjit për arsimin e lartë në mënyrë eksplicite dhe flagrante – e kam fjalën këtu për VKM nr.783, datë 26.12.2018 “Për vlerësimin e performancës në mësimdhënie të personelit akademik në institucionet e arsimit të lartë, edhe nëpërmjet sondazhit kombëtar të studenteve”, që i jep Agjencisë së Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ASCAL), e cila është në varësi direkte nga Këshilli i Ministrave, kompetenca shumë më të gjera se sa ato të parashikuara në ligjin për arsimin e lartë. Kuptohet që nxjerrja e akteve nënligjore, ku përfshihen edhe vendimet e Këshillit të Ministrave, që nuk përputhen me ligjin, në këtë rast ligjin për arsimin e lartë, është anti-kushtetuese. Mund të themi pra se arsyeja pse abrogimi i ligjit për arsimin e lartë ishte një kërkesë e panegociueshme për Kryeministrin nuk kishte të bënte aspak me dëshirën apo vullnetin për ta “mbrojtur” atë. Megjithatë, nxjerrja e një (apo më shumë) VKM-ve që nuk përputhen me ligjin për arsimin e lartë efektivisht e “shfuqizon” atë, veçse jo në kuptimin që studentët kërkuan që të shfuqizohej ligji për arsimin e lartë – ligji vazhdon të jetë në fuqi, por ai ka humbur fuqinë e tij. Ligji ka humbur fuqinë e tij për sa kohë që pushteti ekzekutiv mund ta interpretojë (si dhe ta zbatojë) atë në mënyrën më të volitshme për përmbushjen e nevojave të tij imediate politike, sidomos në rastin kur interpretimet e ligjit (apo zbatimi i ligjit) kapërcejnë kornizat e vetë ligjit. Në të njëjtën kohë, vendimet e Këshillit të Ministrave efektivisht marrin fuqinë e ligjit, për sa kohë që Gjykata Kushtetuese është jo-funksionale dhe nuk mund t’i shpallë VKM-në apo VKM-të që shkojnë kundër ligjit për arsimin e lartë si anti-kushtetuese. Kështu, ajo që rrezikohej nga kërkesa e studentëve për abrogimin e ligjit për arsimin e lartë nuk qe dhe aq vetë ligji për arsimin e lartë dhe reforma në këtë sektor, se sa qeverisja nëpërmjet “ligjeve speciale” dhe VKM-ve, që siç u tha edhe më lart në thelb janë e njëjta gjë.
Megjithatë, arritja më e rëndësishme e protestës së studentëve nuk qe diagnostikimi i situatës së jashtëzakonshme drejt të cilës po shkonte vendi javët e fundit të vitit 2018 dhe javët e para të vitit 2019, që djegia e mandateve nga deputetët e opozitës e “vulosi” përfundimisht. Arritja më e rëndësishme e protestës së studentëve – pavarësisht befasisë me të cilën ajo lindi dhe u shua, që mund ta lexojmë pozitivisht si një aftësi të protestës për t’u riaktivizuar po aq papritmas në çdo moment; pavarësisht përpjekjve të shumta të forcave kryesore politike në vend për ta “kapur” atë, të cilat padyshim korrën sukseset e tyre ku më pak e ku më shumë; e sidomos pavarësisht faktit se protesta legjitimoi në masë jo të vogël vendimin e opozitës për të djegur mandatet e deputetëve të saj – është se kundër të gjitha pritshmërive, protesta e studentëve arriti të zgjojë brenda shumë njerëzve ndjesinë e një nevoje urgjente (të cilës megjithatë nuk arriti t’i përgjigjej) që mund ta krahasojmë me momentin e ndërgjegjësimit mbi domosdoshmërinë e krijimit të asaj që në një nga tekstet e tij më të njohura, “Theses on the Philosophy of History” [“Teza mbi filozofinë e historisë”], Walter Benjamin e quan “gjendja e jashtëzakonshme e vërtetë”:
Tradita e njerëzve të shtypur na mëson se “gjendja e jashtëzakonshme” në të cilën jetojmë është norma dhe jo përjashtimi. Ne duhet të arrijmë në një koncept të historisë që korrespondon me këtë konkluzion. Kur kjo të ndodhë do të shohim qartë se detyra jonë është që të prodhojmë një gjendje të jashtëzakonshme të vërtetë, dhe kjo ka për ta forcuar pozicionin tonë në luftën kundër fashizmit.[14]
[1] Giorgio Agamben, Means Without End: Notes on Politics (Minneapolis dhe Londër: University of Minnesota Press, 2000), ff. 37–45.
[2] Shih: Ligji nr.8194, datën 2.03.1997 “Për gjendjen e jashtëzakonshme në rastet e cënimit të rëndë të rendit kushtetues dhe të rendit publik”, Flet.Zyrtare Nr.2, Faqe:42. Kuvendi e amendoi nenin 4 të ligjit nr.8194 18 ditë pas miratimit të tij, duke e zëvendësuar togfjalëshin “…kufizohen plotësisht të drejtat dhe liritë kushtetuese…” me togfjalëshin “…kufizohen të drejtat dhe liritë kushtetuese…”. Shih: Ligji nr.8199, datë 20.3.1997 “Për një ndryshim në ligjin nr.8194, datë 2.3.1997 “Për gjendjen e jashtëzakonshme në rastet e cënimit të rëndë të rendit kushtetues e të rendit publik”, Flet.Zyrtare Nr.3, Faqe:54.
[3] Teksti i plotë i nenit 8 të ligjit nr.8194: “Veprimtaria për përballimin e gjendjes së jashtëzakonshme drejtohet nga Këshilli i Mbrojtjes. Në zbatim të dispozitave të këtij ligji, Këshilli i Mbrojtjes shqyrton dhe miraton të gjitha masat e nevojshme për ruajtjen dhe mbrojtjen e rendit publik. Këshilli i Mbrojtjes merr masa për bashkërendimin e veprimtarisë së organeve qendrore e lokale, për garantimin e veprimtarisë ekonomike e të nevojave jetësore të shtetasve.”
[4] Shih: Ligji nr.7528, datë 11.12.1991 “Për funksionet e Këshillit të Mbrojtjes dhe të Komandantit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Republikës së Shqipërisë”, neni 5, pika 8: “[Këshilli i Mbrojtjes] Shqyrton dhe miraton masat për ruajtjen dhe mbrojtjen e rendit publik në rast gjendje të jashtëzakonshme ose lufte.” Pika 9: “Në rast lufte, agresioni ose sulmi të armatosur kundër vendit tonë [Këshilli i Mbrojtjes] ndjek mobilizimin dhe drejton gjithë veprimtarinë e Forcave të Armatosura, të organeve shtetërore dhe ekonomike, si dhe të popullatës.”
[5] Shih nenin 9 të ligjit nr.8194: “Për zbatimin e masave të gjendjes së jashtëzakonshme krijohet shtabi i mbrojtjes në bazë rrethi (prefekture). Si kryetar i shtabit caktohet prefekti, kurse anëtarë emërohen kryetari i rrethit, dhe i bashkisë, komandanti i njësisë më të madhe ushtarake, drejtuesit e komisariatit të Policisë dhe të Shërbimit Informativ Kombëtar.”
[6] Shih: Ligji nr.8195, datë 3.03.1997 “Për disa masa në kuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme”, Flet.Zyrtare Nr.2, Faqe:44. Në nenin 4 të këtij ligji shkruhet: “Vendosen kufizime për ushtrimin e lirisë së shtypit dhe informacionit. Ndalohet botimi, shpërndarja, transmetimi në organet e shtypit e të radios të materialeve që nxisin ose bëjnë thirrje për veprime të dhunshme kundër sigurimit kombëtar, rendit kushtetues, sigurisë publike dhe jetës së individit. Organet e përditshme të shtypit dhe medias janë të detyruara të botojnë në përmbajtje të plotë njoftimet zyrtare që lidhen drejtpërdrejtë me situatën e gjendjes së jashtëzakonshme. Organet e shtypit detyrohen të miratojnë përpara shtypjes, lëndën e çdo numri, te shtabi lokal i gjendjes së jashtëzakonshme, i cili bllokon çdo organ që nuk respekton këtë dispozitë.” Ndërsa në nenin 6 të po të njëjtit ligj shkruhet: “Njësitë e prodhimit dhe shitjes së bukës detyrohen të mos ndërpresin veprimtarinë dhe i nënshtrohen urdhrave të shtabit lokal të mbrojtjes.”
[7] Shih: Ligji nr.7692, datë 31.3.1993 “Për një shtojcë në ligjin nr.7491 “Për dispozitat kryesore kushtetuese””, Flet.Zyrtare Nr.3, Faqe:161. Në nenin 41 të këtij ligji shkruhet: “Ushtrimi i të drejtave të veçanta mund të kufizohet përkohësisht me ligj, në rastin e shpalljes së gjendjes së luftës ose të gjendjes së jashtëzakonshme, me përjashtim të të drejtave të parashikuara në nenet 1 (e drejta për jetën), 2 (liria e shprehjes së mendimit), 3 (ndalimi i torturës), 6 (mosdënimi pa ligj), 8 (garancitë procedurale penale), 9 (mosdetyrimi për pranimin e fajësisë), 18 (liria e ndërgjegjes dhe e fesë), 25 (barazia para ligjit), 39 (rivendosja gjyqësore e së drejtës), 40 (garancia për një gjykim të drejtë).”
[8] Shih: Ligji nr.8205, datë 10 prill 1997 “Për disa ndryshime në ligjin nr.8195, datë 3.3.1997 “Për disa masa në kuadrin e gjendjes së jashtëzakonshme””, Flet.Zyrtare Nr.4, Faqe:79.
[9] Vendim i GJK, nr.14, datë 29.05.1997, Flet.Zyrtare Nr.7, Faqe:174.
[10] Giorgio Agamben, The State of Exception (Chicago dhe Londër: The University of Chicago Press, 2005), f. 23.
[11] Ibid., f. 33.
[12] Ibid., f. 30.
[13] Në dispozitat kushtetuese të vitit 1991, autoriteti për të nxjerrë dekrete që në rastin e gjendjes së jashtëzakonshme, por edhe të gjendjes së luftës, mund të marrin fuqinë e ligjit i akordohet Presidentit të Republikës. Shih: Ligji nr.7491, datë 29.4.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetuese”, Flet.Zyrtare Nr.4, Faqe:145, neni 28, pika 19: “[Presidenti i Republikës] Nxjerr dekrete me karakter individual dhe vendime; në raste të ngutshme nxjerr edhe dekrete me karakter normativ, të cilat i paraqiten për miratim Kuvendit Popullor në sesionin më të afërt.” Kurse në kushtetutën e vitit 1998 ky autoritet i jepet Këshillit të Ministrave. Shih nenin 101 të kushtetutës: “Këshilli i Ministrave, në rast nevoje dhe urgjence, nën përgjegjësinë e tij, mund të nxjerrë akte normative që kanë fuqinë e ligjit, për marrjen e masave të përkohshme. Këto akte normative i dërgohen menjëherë Kuvendit, i cili mblidhet brenda 5 ditëve nëse nuk është i mbledhur. Këto akte humasin fuqinë që nga fillimi, në qoftë se nuk miratohen nga Kuvendi brenda 45 ditëve.” Shih gjithashtu nenin 176 të kushtetutës: “Kur Kuvendi nuk mund të mblidhet gjatë gjendjes së luftës, Presidenti i Republikës, me propozim të Këshillit të Ministrave, ka të drejtë të nxjerrë akte që kanë fuqinë e ligjit, të cilat duhet të miratohen nga Kuvendi në mbledhjen më të parë të tij.”
[14] Walter Benjamin, Illuminations (London: Pimlico, 1999), ff. 248-9.