I kalova kufijtë e Shqipërisë në një ditë të ftohtë të janarit 1991, për herë të parë në jetën time. Ishte hera e parë që shihja kufijtë e vendit tim dhe shikoja kufijtë e jashtëm të një bote të izoluar, të dhunshme dhe absurde që na kishte mbajtur jashtë kohës dhe hapësirës për gati gjysmë shekulli.
Sa herë që kujtimet e kalimit të kufirit vizitojnë ëndrrat apo makthet e mia, më vijnë ndërmend fjalët e historianit francez Pierre Vilar: “Historia e botës vërehet më së miri nga kufiri.”
Nuk e di nëse kjo është e vërtetë për të gjithë historinë e botës, por di që historia shpesh e dhimbshme e Evropës së shekullit të 20-të mund të vëzhgohet përmes lupave të kufijve.
Fiksimi patologjik i regjimeve komuniste të Evropës Lindore me kufijtë, gardhet dhe muret ishte i paprecedentë në historinë evropiane. Modeli i “perdes së hekurt” të papërshkueshme që ndau kontinentin evropian për gjysmë shekulli u imponua fillimisht nga Stalini.
Ky tiran e kuptoi se për të “përsosur” një sistem totalitar kontrolli, duhet një kufi totalisht i papërshkueshëm që sistemi të funksionojë. Ajo që i bëri kufijtë stalinist/komunistë kaq distopikë ishte vetë qëllimi për të shtrembëruar çdo perceptim klasik të “kufijve”, duke qenë se objektivi kryesor ishte mbajtja e të ngujuarve brenda, të rrethuar me mure. Kur dikush ritregon historinë e këtyre kufijve, kjo tingëllon si një përshkrim i ndonjë përrallë futuriste shqetësuese.
Pavarësisht dallimeve midis vendeve komuniste të Evropës Lindore, fiksimi i tyre i përbashkët me kufijtë mbeti i paprekur deri në fund.
Mjafton të thuhet se “ëndrra e madhe” e fundit e Gjermanisë Lindore të Erich Honecker ishte shndërrimi i Murit të Berlinit në kufirin më të padepërtueshëm në historinë njerëzore. (Kush e di nëse një pjesë e perceptimit të Vladimir Putinit për botën pasqyron zhgënjimin dhe poshtërimin që ai me siguri ndjeu si agjent i KGB-së në Gjermaninë Lindore kur ajo “ëndërr” e izolimit të përsosur u shndërrua në rrënoja?).
Kur vizitova për herë të parë Muzeun e Komunizmit në Pragë, më tërhoqi vëmendjen një foto propagandistike e rojeve kufitare çekosllovake. Ishte identike me llojin e fotove propagandistike me të cilat u rrita unë në Shqipëri. Të njëjtët kallashnikovë gati të vrasin në emër të “socializmit dhe atdheut”; të njëjtët sy vigjilentë të ngulur në fantazmën e armikut të kudondodhur të brendshëm dhe të jashtëm; të njëjtët gishta që tregojnë diku, një Zot e di se ku, ndoshta kudo.
Dhe, sigurisht, i njëjti bari gjerman: gjithmonë pranë rojës kufitare, si një hije besnike, zakonisht me gjuhën e tij të gjatë të varur nga goja e frikshme, gati për të sulmuar “armiqtë”.
Në Amerikë, barinjtë gjermanë u trajnuan për të sulmuar demonstruesit e së drejtës civile afrikano-amerikane në Birmingam, Alabama, në vitin 1963. Në SHBA ata njiheshin si “qentë e policisë”. Në Evropën Lindore, ata njiheshin si “qentë e kufirit” – atje për të ruajtur kufijtë. Në Shqipëri artistët i pikturuan ata sipas rregullave estetike të realizmit socialist. Poetët shkruanin lavde për ta. Fotoja e rojeve kufitare çekosllovake që pashë në Pragë zgjoi kujtime, njëri prej të cilëve ishte shenjat e mia të hershme të “rebelimit të pavetëdijshëm;” Ishte ndërsa shikoja piktura propagandistike të rojeve kufitare/qenve të kufirit kur fillova t'i bëja vetes pyetje të pakëndshme. Duhet të isha rreth të 13-tave kur pyesja veten: sytë vigjilentë dhe të pamëshirshëm të rojave kufitare dhe qenve të kufirit janë të fiksuar drejt nesh nga brenda, apo drejt tyre nga jashtë? Ndjeja se ata po na shikonin. U ndjeva instinktivisht i vëzhguar.
Herën e parë që u njoha me kufijtë totalitarë të Shqipërisë, më ndaluan nën kërcënimin e armëve. Tre ushtarë të rinj shqiptarë me fytyra të zemëruara na drejtuan kallashnikovët e tyre, duke pritur urdhrat nga një oficer që kishte një ngërdheshje përbuzës. Dy botë të ndryshme u përplasën atë ditë në kufirin shqiptaro-grek: nga njëra anë, njerëz si unë po përpiqeshin të kalonin një kufi që ishte mbajtur i mbyllur si sarkofagu i mumies për gjysmë shekulli; nga ana tjetër, tre ushtarë të rinj dhe oficeri i tyre në mesomoshë, gati për të vrarë për ta mbajtur kufirin të mbyllur.
Në janar të vitit 1991, kalimi i kufirit (ose “arratisja në tentativë” siç e përshkruante Kodi Penal i regjimit) nuk konsiderohej më “tradhti e lartë”. Pas rënies së dhunshme të Nicolae Çausheskut në Rumani, regjimi shqiptar parashikoi rënien e tij dhe me hezitim nisi reformat.
Mos vrasja e njerëzve thjesht për përpjekjen e tyre për të kaluar kufijtë e një vendi që në thelb kishte hequr pasaportat ishte me të vërtetë një nga reformat më të jashtëzakonshme, sipas standardeve të regjimit. Por edhe pas abrogimit të ligjit vrastar, vrasjet në kufi nuk u ndalën. Kohët e fundit kam hasur në një listë të publikuar nga Afrim Krasniqi nga Instituti Shqiptar i Historisë, ku renditeshin shqiptarët e vrarë në kufi vetëm gjatë vitit 1990. Tridhjetë e tre, sipas listës: më i riu është 17 vjeç dhe më i madhi 50 vjeç.
Shumica e viktimave ishin në fillim të të njëzetave; pothuajse të gjithë u vranë pas majit të vitit 1990. Vlerësohet se lista duhet të jetë shumë më e gjatë. Një numër i panjohur viktimash rezultojnë ende të të zhdukur dhe dyshohet se janë varrosur në varre të pashënuara – praktikë e zakonshme, makabre e regjimit komunist të Shqipërisë. Asnjë nga vrasjet nuk është hetuar ndonjëherë. Askush nuk u nxor para drejtësisë. Një pjesë e vogël e të afërmve të viktimave u përpoqën të hidhnin dritë mbi vrasjet e të dashurve të tyre, por ata u trajtuan me përbuzje: autoritetet postkomuniste të Shqipërisë i konsiderojnë dosjet e vrasjeve në kufi të mbyllura përfundimisht.
Sa herë që takoj lexues në SHBA apo Evropë, të cilët më pyesin pse shqiptarët po largohen ende nga vendi i tyre, unë përmend gjithmonë krimet e tmerrshme dhe të pandëshkuara në kufirin tonë. Arsyet pse shqiptarët (dhe shumë të tjerë) largohen nga vendet e tyre janë komplekse për t'u kuptuar ose shpjeguar; ndonëse prirem të besoj se të paktën një arsye lidhet me ndjenjën dërrmuese të të qenit e padurueshme të jetosh në një vend me kaq shumë krime dhe kriminelë që nuk janë ndëshkuar apo sjellë kurrë para drejtësisë.
Por tani e kuptoj se kam humbur përsëri rrugën. Sigurisht, historitë e kufijve nuk janë kurrë të lehta për t'u nisur. Ato janë edhe më të vështira për t'u përfunduar. Premtoj se do ta bëj këtë herën tjetër.
Opinionet e shprehura janë vetëm ato të autorëve dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.